وبلاگ

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

چکیده

موضوع این پژوهش آیۀ 100 سورۀ توبه ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِی اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً ذَلِک الْفَوْزُ الْعَظِیمُ﴾ می‌باشد.

همگان می‌دانند که قرآن در میان فرق مختلف اسلامی از مرجعیت خاصی بر‌‌‌خوردار است، به‌گونه‌ای که هر کدام از آن‌ها برای اثبات حقانیت خود به قرآن تمسک می‌جویند؛ و اهل سنت نیز همیشه در پی آن بوده‌اند که جایگاه صحابه را با کمک آیات قرآن به اثبات برسانند. مهم‌ترین آیه‌ای که در این زمینه از آن استفاده کرده‌اند یک‌صدمین آیه از سورۀ توبه است. هدف این پژوهش این است که عدم دلالت این آیه بر حقانیت و فضیلت صحابه را ثابت نماید. محوری‌ترین مسئله در تفسیر آیه یاد شده، تعیین شأن نزول و مصادیق آن است که اتفاقاً محل اختلاف شدید مفسرین شیعه و اهل‌سنت می‌باشد. تمامی مفسرین امامیه مصداق اول این آیه را علی† می‌دانند، در حالی‌که مفسرین عامه، ابوبکر را به عنوان مصداق این آیه معرفی می‌کنند. آن‌ها در مورد افضلیت ابو‌بکر به این نکته اشاره می‌کنند که او اولین مهاجر است؛ و اصولاً خود هجرت نوعی برتری است. بنابراین، ابوبکر سهم بیشتری از فضیلت را دارا بوده، و رضایت الهی مورد اشاره در آیه مذکور نیز متوجه او می‌باشد. در حالی‌که اولاً رضایت الهی درمورد همه صحابه نبوده و نیز مطلق نیست، پس وعدۀ بهشت هم به همۀ صحابه تعلق نمی‌گیرد، و بهشتی‌شدن آن‌ها منوط به تحقق شرایط و ملاک‌هایی مانند تقوی و پیشگام‌بودن در امور خیر و نیک است. لذا صحابه پیامبر اسلامˆ درصورتی به بهشت وارد می‌شوند که جایگاه خود را در تقوی و عمل صالح تا آخر حفظ نمایند. ثانیاً هجرت را نمی‌توان بدون توجه به سایر فضائل که علی† حایز همۀ آن‌ها بود، ملاک قطعی فضیلت و برتری دانست. به‌علاوه، اختلافات مهاجرین و انصار، کشتارهایی که بین صحابه رخ داد، گناهان علنی برخی از صحابه و. ..، همه دال برکج‌روی و خطای برخی از همین پیشگامان و مهاجرین بود که در تاریخ ثبت شده و بر کسی پوشیده نیست.

تحقیق حاضر مشتمل بر 5 فصل می‌باشد که در فصل اول، امور کلی و مقدماتی بیان شد. در فصل دوم دلالت آیه 100 سورۀ توبه از نگاه اهل‌سنت و کیفیت استدلال آن بر فضیلت صحابه و خلفا بیان گردید. در فصل سوم و چهارم نقد و بررسی دلالت آیه بر فضیلت خلفا پرداخته شد و مستنبطات عقیدتی عامه از آیه، بعد از تبیین و توضیح با سه رویکرد تعارض با قرآن، مخالفت با تاریخی قطعی و مخالفت با عقل، مورد نقد و بررسی قرار گرفت. فصل پنجم هم جمع‌بندی و نتیجه‌گیری مباحث قبلی می‌باشد.

 

کلید واژگان: نقد، فضیلت خلفا، آیۀ 100 سورۀ توبه، عامه

 

 

 

فهرست مطالب:

تقدیم ‌أ

تقدیر و سپاس ‌ج

چکیده ‌ه

مقدمه: ‌ك

1- فصل اول: کلیات/3

1-1- بیان مسئلۀ تحقیق 3

1-2- بیان اهمیت و ضرورت مسئلۀ تحقیق 4

1-3- پیشینۀ تحقیق: 5

1-4- سوالات تحقیق 5

1-4-1- سوال اصلی 6

1-4-2- سوالات فرعی 6

1-5- فرضیۀ تحقیق 6

 

1-6- روش تحقیق 6

1-7- تعریف اصطلاحات 6

تعریف صحابی از دیدگاه مکتب خلفا 9

واژۀ صحابی در لغت 10

واژۀ صحابی در قرآن 11

واژۀ صحابی در سنت پیامبرˆ 13

تعریف صحابی از دیدگاه مکتب اهل‌بیت‰ 13

مفهوم فضیلت 15

الف. در لغت 15

ب. در قرآن 15

ج. در اصطلاح 16

بیعت رضوان 18

2- فصل دوم: آیۀ 100سورۀ توبه و دلالت آن از نگاه اهل سنت/21

2-1- گفتار اول: واژه‌شناسی و ارائۀ تفسیر روان و مختصر از آیه 21

2-1-1- واژۀ السابقون 21

2-1-1-1- الف: در لغت: 21

2-1-1-2- ب. در قرآن 23

2-1-2- واژۀ الأولون: 24

2-1-2-1- الف. در لغت 24

2-1-2-2- ب. در قرآن 25

2-1-3- واژۀ مهاجرین 26

2-1-3-1- الف. در لغت 26

2-1-3-2- ب. در قرآن 27

2-1-4- واژۀ أنصار 28

2-1-4-1- الف. در لغت 28

2-1-2-2- ب. در قرآن 29

2-1-5- واژۀ اتّبعوهم 29

2-1-5-1- الف. در لغت 29

2-1-5-2- ب. در قرآن 30

2-1-6- واژۀ إحسان 30

2-1-6-1- الف. در لغت: 30

2-1-6-2- ب. در قرآن 31

2-1-7- واژۀ رضی 31

2-1-7-1- الف. در لغت 31

2-1-7-2- ب. در قرآن 32

2-2- ارائۀ تفسیری روان و مختصر از آیه 32

2-3- گفتار دوم: شأن نزول آیه از دیدگاه اهل‌سنت 40

2-3-1-  نتیجه‌گیری: 45

2-4- گفتار سوم: دیدگاه مفسران عامه و نحوۀ دلالت آیه بر فضیلت خلفا 47

2-4-1- الف. نظر مفسران امامیه 47

2-4-2- ب. نظر مفسران اهل‌سنت: 50

2-4-2- 1- دلالت آیه بر عدالت صحابه 50

2-4-2- 1- 1- الف. دلایل مفسران اهل‌سنت دربارۀ دلالت آیه بر عدالت صحابه 50

2-4-2- 2- دلالت آیه بر فضیلت صحابه 52

2-4-2- 2- 1- ادلۀ مفسران اهل‌سنت دربارۀ دلالت آیه بر فضیلت صحابه 53

2-4-2- 2- 1- 1- دلیل نخست: آیات قرآنی 53

2-4-2- 2- 1- 2- دلیل دوم: پرمشقت بودن پیشگامی 55

2-4-2- 2- 1- 3- دلیل سوم: پیشگام در حکم رهبر است 55

2-4-2- 3- دلالت آیه بر حقانیت خلافت ابوبکر 56

2-4-2- 2- 1- ادلۀ مفسران اهل‌سنت دربارۀ  دلالت آیه بر حقانیت خلافت ابوبکر 57

2-4-2- 2-1-1- افضلیت ابوبکر 57

2-4-2- 2-1-2- بررسی و تحلیل دلایل قرآنی اهل‌سنت بر حقانیت خلافت ابوبکر 58

3- فصل سوم: نقد و بررسی دلالت آیه بر فضیلت خلفا/65

3-1- گفتار اول: اشکالات تفسیر و تطبیق آیه 65

3-1-1- نقد استدلاهای اهل‌سنت درمورد آیۀ 100 سورۀ توبه 66

3-1-1-1- مقصود از «السابقون» در قرآن کریم 66

3-1-1-2- نبود دلیل لفظی بر مصادیق آیه 67

3-1-1-3- مقصود از «مِن» در آیه 68

3-1-1-4- وجود قید احتزاری در آیه 68

3-1-1-5- عمل صالح و حفظ ایمان شرط رضایت خداوند 69

3-2- گفتار دوم: ایرادات روایات شأن نزول 73

3-2-1- اختلاف در متن روایات 73

3-2-2- پیشگام پیشگامان و نخستین پیشگام در اسلام و ایمان 77

3-2-3- احادیثی از رسول خداˆ دربارۀ پیشگامی امیرالمؤمنین† 78

3-2-4- شهادت اصحاب به پیشگامی امیرالمؤمنین† در پذیرش اسلام 81

3-2-5- سخنان امیرالمؤمنین† دربارۀ پیشگامی خود به اسلام 86

3-2-6- شواهد تاریخی در پیشگام بودن امیرالمؤمنین† 87

3-2-7- اجماع دانشمندان اسلامی بر پیشگامی امیرالمؤمنین† در پذیرش اسلام 89

4- فصل چهارم: نقد و بررسی دیدگاه مفسران عامه و کیفیت دلالت آیه/93

4-1- گفتار اول: تعارض با قرآن 93

4-1-1- آیاتی در نکوهش اصحاب 93

4-1-2- تعارض رضایت دائمی اصحاب با آیات دیگر قرآن 103

4-1-3- محاسبۀ پیامبران در روز قیامت 104

4-1-4- تهدید همسران رسول خداˆ در قرآن 107

4-1-5- وجود منافقین در میان «السابقون الاولون» 112

4-1-6- قرآن کریم و کشف حقیقت برخی از اصحاب: 114

4-1-6-1- بانیان مسجد ضرار: 115

4-1-6-2- فراریان از جنگ 116

4-1-6-3- ثعلبة‌بن‌حاطب بدری 118

4-1-6-3-1- ثعلبۀ انصاری از «السابقون الاولون» و از بانیان مسجد ضرار 120

4-1-6-3-3- حضور ثعلبه در دو جنگ بدر و احد 122

4-1-6-3-4- ثعلبة و امتناع از پرداخت زكات 123

4-1-6-3-5- ثعلبة‌بن‌حاطب از منافقان بود 125

4-1-6-4- ولیدبن‌عُقبه 125

4-1-6-5- عبدالله‌بن سعدبن‌ابی اسرح 127

4-1-6-6- طلحة‌بن‌عبیدالله 129

4-1-6-7- ابوبکر و عمر 130

4-1-6-8- عثمان‌بن‌عفان 134

4-2- گفتار دوم: مخالفت با تاریخ قطعی 138

4-2-1- پیامبر و کشف حقیقت برخی از اصحاب 138

4-2-2- پیشگویی پیامبرˆ از ارتداد گروهی از اصحاب 143

4-2-3- اعتراف برخی از صحابه به بدعت‌گذاری پس از رحلت پیامبرˆ 146

4-2-3-1- اعتراف براء‌بن‌عازب: 146

4-2-3-2- اعتراف ابوسعید خدری: 147

4-2-3-3- اعتراف عایشه: 147

4-2-4- پشیمانی‌ها و آرزو‌های ابوبكر و عمر: 149

4-2-5- نگاهی به آخرین سخنان امیر مؤمنان علی†: 152

4-2-6- پیمان بر عدم فرار در جنگ‌ها 153

4-2-6-1- فرار بیعت كنندگان شجره در جنگ حنین 153

4-2-6-2- عمربن‌خطاب در میان فراریان جنگ حنین 155

4-2-7- قاتل عمار‌بن‌یاسر در میان بیعت كنندگان رضوان 155

4-2-8- قاتلان عثمان در میان «السابقون الاولون» 156

4-2-8-1- فروة‌بن‌عمرو انصاری 159

4-2-8-2- جَبَلَة‌بن‌عمرو انصاری 159

4-2-8-3- طلحة‌بن‌عبیدالله 162

4-2-8-4- طلحه، اجازه نمى‌داد برای عثمان آب ببرند 163

4-2-8-5- نامه نوشتن طلحه به مردم مصر 164

4-2-8-6- اعتراف طلحه به كشتن عثمان: 164

4-2-8-7- كشته شدن طلحه به انتقام خون عثمان 166

4-2-8-7-1- بررسى سند روایت: 167

4-2-8-8- مجازات برخی از قاتلان عثمان توسط مروان 167

4-2-8-9- سودان، عثمان را به درخواست طلحه كشت 168

4-2-8-10- عایشة‌بنت‌ابی‌بکر 168

4-2-8-11- عائشه، فرمان قتل عثمان را صادر كرد 169

4-2-8-12- نمونه‌هایی از تحریكات عائشه: 171

4-2-8-13- سرانجام كار عائشه در جنگ جمل 173

4-2-8-14- عبدالرحمن‌بن‌عدیس 173

4-2-9- تلاش عمر‌بن‌خطاب برای تحریف آیۀ «السابقون الاولون» 175

4-2-9-1- بررسی سند روایت: 176

4-3- گفتار سوم: مخالفت با عقل 180

4-3-1- آیاتی در ستایش اصحاب 181

4-3-2- پیشگامان در ایمان 181

5- فصل پنجم: خلاصه و نتیجه‌گیری/191

کلام آخر: 201

احتجاج امیرالمؤمنین به آیۀ 100 سورۀ توبه در مسجد رسول‌اللهˆ 201

پیشنهادهای کاربردی 204

کتابنامه: 207

 

 

مقدمه:

یکی از مهم‌ترین مسائل اختلافی میان مذهب تشیع و اهل‌سنت در بخش اعتقادات، مسئلۀ خلافت و جانشینی پیامبر خداˆ است. شیعه و سنی در بحث امامت و جانشینی پیامبرˆ هم از نظر مفهوم (شأن و جایگاه امام) و هم از نظر مصداق با یكدیگر اختلاف بنیادین دارند. به‌طور کلی، پس از رحلت پیامبر اکرمˆ مسلمانان برسر جانشینی آن حضرت دچار اختلاف شدند و دو مکتب در عرصه‌های دینی و اجتماعی به وجود آمد:

مکتب خلافت: از نظر این مکتب، بین امامت و خلافت هیچ تفاوتی وجود ندارد و در حقیقت خلافت، همان امامت بعد از رسول خداˆ می‌باشد.[1]
مکتب امامت: امامیه عقیده دارند که امامت، یک منصب الهی است و امام با نصب خداوند از طریق پیامبرˆ باید تعیین گردد و بر اساس ادلۀ عقلی و قرآنی و روایی تنها مصداق امامت بعد از رسول خداˆ، حضرت علی† و فرزندان پاک ایشان می‌داند. آن حضرت براساس حدیث الدار، ولایت، غدیر، منزلت و… بعد از خود حضرت علی† را به عنوان امام معین کرده است.[2]
بر این اساس، بنابر عقیدۀ امامیه، مقام امامت و جانشینی پیامبر مقامی الهی است و باید توسط خدا منصوب شود و یکی از لوازم اصلی آن عصمت است.

مرحوم علامۀ عسگری در این‌باره می‌نویسد:

امامت، عهد و پیمان الهی است که خداوند پیامبرش را از آن آگاه می‌کند و این عهد به ستمکار نمی‏رسد. بنابراین امامت عهد و تعیین ازسوی خداست که رسول خدا تنها آن را تبلیغ می‌کند و لازمۀ آن عصمت است.[3]

در مقابل، از دیدگاه اهل سنت، امامت و خلافت یک منصب غیرالهی است. اهل سنت، امامت و خلافت را از فروع دین می‌دانند و نه اصول دین. بر اساس این دیدگاه امام و جانشین پیامبر لازم نیست که از خطا و لغزش مصون و معصوم باشد.

محقق تفتازانی از علمای بزرگ اهل‌سنت در این باره می‌گوید:

هرگز لازم نیست که امام از لغزش و گناه پیراسته باشد و یا برترین امت شمرده شود و هرگز نافرمانی امام و عدم آشنایی او به احکام الهی مایۀ برکناری و عزل او نمی‌شود.[4]

با این توضیح، اختلافات موجود در دو مذهب و اهمیت و جایگاه این موضوع در شکل‌گیری اعتقادات این دو مذهب به‌روشنی قابل ترسیم است. تا آنجا که هریک مدعی آن است که بر مدار حق است و جبهۀ مقابل، باطل. و این جدال از نخستین ساعات ارتحال خاتم النبیین تاکنون ادامه داشته است.

از سوی دیگر قرآن کریم به عنوان کتاب جاویدان هدایت بشر و نسخۀ تغییرناپذیر کلام الهی در طول تاریخ نقش هدایتگری خود را ایفا کرده و می‌کند ولی به دلیل مساعد بودن این کتاب در جهت سوء استفاده، همواره مسند فِرق مختلف برای اثبات اعتقادات مختلف صحیح و ناصحیح قرار گرفته است و هر فرقه‌ای برای اثبات باورهای خود به این کتاب استناد کرده است که قطعاً قسمت عظیمی از این باورها و استنادات ناصحیح می‌باشد.

اهل سنت و شیعه به عنوان دو فرقۀ مهم و اصلی مسلمانان بیشترین آمار استفاده از کتاب خدا در جهت اثبات باورهای خود را دارند و تفاسیر فریقین مملو از این گونه استنادات است.

شیعه با استناد به آیاتی چند از قرآن کریم و تفسیر آن بر معنای موافق عقیده‌اش همواده سعی کرده است از باورهای اصلی خود همانند امامت و رجعت و … دفاع کند، همچنین اهل‌سنت با تأویل آیات قرآن بر معنای مراد خود سعی داشته است در جهت حقانیت این باورها دلایل قرآنی فراهم کند.

اگر به تفاسیر مراجعه کنید، خواهید دید که در بسیاری از آیاتی که بنا بر اعتقاد شیعه در حق علی† و یا اهل‌بیت‰ نازل شده است، عبارت «نزلت فی ابی‌بکر، نزلت فی عمر» و مانند آن وجود دارد.[5]

یکی از باورهای مهم اهل‌سنت که می‌توان گفت یکی از ستون‌های اصلی حقانیت این فرقه است، اثبات حقانیت خلافت ابوبکر است و علمای این فرقه همواره با هر وسیله‌ای از جمله آیات متعدد قرآنی به دفاع از این عقیده پرداخته‌اند.

در میان آیاتی که در این جهت مورد استفاده قرار گرفته است آیۀ «السابقون الاولون» بیشتر به چشم می‌خورد و می‌توان گفت در رأس ادلۀ قرآنی این گروه قرار دارد.

آیۀ مذکور در چند جهت مورد استعمال قرار گرفته است که می‌توان مهم‌ترین آنها را این‌گونه برشمرد:

الف: اثبات عدالت صحابه، ب: اثبات فضیلت صحابه، ج: اثبات حقانیت خلافت ابوبکر.

نوشتار حاضر در جهت شفاف‌سازی این نوع استنادات قرآنی، سعی دارد استنادات و ادلۀ اهل‌سنت در مورد آیۀ مذکور را به صورت تطبیقی مورد بررسی قرار دهد و در نتیجه میزان دلالت آیه بر این باورها را روشن کند.

در این راستا بسیاری از تفاسیر اهل‌سنت بررسی شده است و استنادات مفسران همراه با ادلۀ آنان مورد بررسی علمی قرار گرفته است و نتیجۀ آن طی این نوشتار در اختیار خوانندگان گرامی قرار گرفته است.

از ویژگی‌های این تحقیق، کاربردی بودن آن است به این معنا که در ضمن بحث از دلالت آیه، معیارهایی در اختیار خواننده قرار می‌دهد که می‌توان آنها را در آیات دیگر نیز به کاربرد.

در پایان ضمن سپاس از جناب حجت‌الاسلام والمسلمین آقای دکتر خلیلی به عنوان استاد راهنما و نیز راهنمایی‌های ارزشمند ایشان، امیدوارم این سیاهه، گره‌هایی از تفسیر این آیه و آیات مشابه را باز کند.

 

  

 

 

فصل اول

 

کلیات
 

 

1- فصل اول: کلیات

 

آن‌چه در این فصل مورد ارزیابی قرار می‌گیرد کلیاتی دربارۀ موضوع بحث، نقد و بررسی فضیلت صحابه و خلفا بر اساس آیۀ 100 سورۀ توبه از منظر اهل‌سنت و علمای عامه می‌باشد. عناوین مطرح در این فصل عبارت‌اند از:

بیان مسئلۀ تحقیق؛
بیان اهمیت و ضرورت مسئلۀ تحقیق؛
پیشینۀ تحقیق؛
سوالات تحقیق؛
فرضیۀ تحقیق؛
روش تحقیق؛
تعریف مصطلحات
1-1- بیان مسئلۀ تحقیق

می‌دانیم که پس از وفات پیامبر اکرمˆ بر سر جانشینی آن حضرت دو طرز تفکر عمده بین مسلمانان پدید آمد: مکتب امامت و مکتب خلافت. دیدگاه نخست که ریشه در آیات قرآن و احادیث صحیح پیامبرˆ مانند حدیث غدیر، ثقلین و منزلت داشت، امامت را امری انتصابی می‌دانست که به فرمان الهی شکل گرفته و پیامبر اکرمˆ تنها وظیفۀ ابلاغ را برعهده داشته است. دیدگاه دوم بیانگر انتخابی بودن خلافت با رأی مردم بود. بر اساس اندیشۀ دوم، سقیفه شکل گرفت؛ گرچه خود بنیانگذاران آن تصریح به شتابزدگی نمودند.

از آنجا که دیگر قرآن کریم معتبرترین منبع معارف دین اسلام می‌باشد، لذا هر صاحب اعتقادی دوست دارد برای اثبات اعتقاد خود دلایلی را از این کتاب ارائه کند.

فرقه‌های امامیه و اهل‌سنت با تمام شعب خود همواره برای اثبات دیدگاه‌های خود به این کتاب تکیه کرده و می‌کنند.

یکی از موضوعاتی که فرقۀ اهل‌سنت با استفاده از این کتاب درصدد اثبات آن است، اثبات حقانیت دیدگاه‌های مثبت در مورد صحابه است مانند خلافت خلفا، عدالت و فضیلت صحابه

در این راستا به آیاتی چند تکیه شده است که یکی از مهم‌ترین آنها آیۀ «السابقون الاولون» (سورۀ توبه، آیۀ 100) می‌باشد.

آنچه از ظاهر آیه به دست می‌آید این است که مهاجرین و انصار نخستین در این آیه مورد مدح الهی قرار گرفته‌اند و همچنان که مورد رضوان الهی قرار گرفته‌اند خبر از بهشتی بودن آنان داده شده است.

مفسران اهل‌سنت با استناد به این آیه سعی کرده‌اند، نظر خود در مورد عدالت و فضیلت صحابه و یا حقانیت خلافت ابوبکر را اثبات کنند و برای این امر از داخل و خارج آیه، ادله‌‌ای را ارائه کرده‌اند.

موضوع اصلی این تحقیق بررسی مفهوم آیه به همراه بررسی اقوال مختلف مفسران فریقین در مورد این آیه می‌باشد.