افزارSPSS به نحوی که ذکر می شود، استفاده گردید: جهت بررسی نرمال بودن داده ها از آزمون کلموگروف-اسمیرنوف و از آزمون کای دو و تی تک نمونه ای جهت بررسی فرضیات پژوهش استفاده شده است. . نتایج تحقیق نشان می دهد گسترش خانه های دوم اثرات منفی بر جنبه های محیطی زیستی، اجتماعی وکالبدی منطقه مورد مطالعه گذاشته است. وباعث کاهش جذب اکوتوریست ها می شود.
کلمات کلیدی: خانه های دوم، اکوتوریسم، دهستان لواسان بزرگ، روستای ایرا ونیکنامده.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول :کلیات تحقیق 1
1-1-مقدمه 2
1-2- بیان مساله 2
1-3- ضرورت و اهمیت تحقیق 4
1-4- اهداف تحقیق 6
1-5- سئوال های تحقیق 6
1-6- فرضیه ها 6
1-7- تعریف واژگان اختصاصی 6
1-7-1- تعریف خانه های دوم 6
1-7-2- تعریف اکوتوریسم 7
1-7-3- دهستان لواسان بزرگ 7
1-8- پیشینه تحقیق 7
فصل دوم :مبانی نظری 10
2-1- مقدمه 11
2-2-1-انواع اکوتوریست 13
2-2-2- اصول اکوتوریسم 13
2-2-3-اهداف اکوتوریسم 14
2-2-4- اهمیت اکوتوریسم 14
2-2-5- فرصت ها و تهدیدات اکوتوریسم 15
2-2-5-1- فرصتهای اکوتوریسم 15
2-2-5-2- تهدیدات اکوتوریسم 15
2-3- اکوتوریسم در روستا 16
2-4- تعریف و مفهوم خانه های دوم 19
2-5- مهمترین زمینه ها و عوامل کششی، انگیزشی و یا رانشی گسترش خانه های دوم در نواحی روستایی 22
2-5-1- تفاوت آب و هوایی و جغرافیایی 22
2-5-2- مهاجرت های روستایی- شهری 22
2-5-3- آلودگی محیط زیست و ازدحام بیش از حد جمعیت در شهر ها 23
2-5-4- بهبود راه های ارتباطی و افزایش برخورداری از خودروی شخصی 23
2-5-5- شهر گریزی و گسترش خانه های دوم 23
2-6- تاریخچه خانه های دوم 24
2-6-1- جهان 24
2-6-2- ایران 26
2-7- اثرات خانه های دوم بر نواحی روستایی 29
2-7-1- اثرات زیست محیطی 31
2-7-1-1- آلودگی هوا و صوتی 31
2-7-1-2- آلودگی آب رودخانه ها 31
2-7-1-3- از بین بردن پوشش گیاهی 32
2-7-1-4- تخریب و تغییر چشم انداز طبیعی 32
2-7-1-5- تخریب محیط زیست و منابع طبیعی 32
2-7-2- اثرات اجتماعی و فرهنگی 33
2-7-2-1- افزایش سطح آگاهی و دانایی مردم ناحیه 33
2-7-2-2- تضاد و دو گانگی اجتماعی و فرهنگی بین گردشگران و روستاییان 33
2-7-2-3- الگو برداری از شیوه زندگی گردشگران 33
2-7-2-4- تاثیر بر روند مهاجرت روستای-شهری 34
2-7-2-5- تضعیف فرهنگ محلی و سنتی 34
2-7-2-6- کاهش امکان ساخت مسکن برای مردم محلی 35
2-7-2-7- کاهش انسجام اجتماعی 35
2-7-2-8- افزایش ناهنجاری اجتماعی 35
2-7-3- اثرات اقتصادی 35
2-7-3-1- افزایش قیمت زمین 36
2-7-3-2- افزایش قیمت کالا و خدمات 36
2-7-3-3- ایجاد اشتغال و درآمد 36
2-7-3-4- منسوخ شدن فعالیت کشاورزی 37
2-7-3-5- افزایش هزینه زندگی 37
2-7-3-6- کمک به فراهم شدن خدمات زیر بنایی 37
2-7-3-7- افزایش رفاه عمومی مردم روستا 37
2-7-3-8- افزایش اختلاف درآمد بین روستائیان 38
2-7-4- اثرات کالبدی 38
2-7-4-1- تغییر کاربری باغات و مزارع 38
2-7-4-2- تبدیل باغات مثمر به ساختمانهای مسکونی 39
2-7-4-3- تغییر در بافت و ساخت روستا 39
2-7-4-4- تجاوز به حریم رودخانه ها و اراضی ساحلی 39
2-7-4-5- تغییر چشم انداز روستایی 39
فصل سوم: منطقه مورد مطالعه روش تحقیق 42
3-1- مقدمه 43
3-2-قلمرو تحقیق 43
3-2-1-قلمرو موضوعی 43
3-2-2- قلمرو زمانی 43
3-2-3- قلمرو مکانی 43
3-2-3-1- جغرافیای طبیعی دماوند 43
3-2-3-1-1- موقعیت 43
3-2-3-1-2-ناهمواریها 44
3-2-3-1-3- آب و هوا 45
3-2-3-1-3-1- كویر یا دشت كویر 45
3-2-3-1-3-2- رشته كوه های البرز 45
3-2-3-1-3-3- بادهای مرطوب و باران زای غربی 45
3-2-3-1-3-4- سه بخش اقلیمی استان تهران 45
3-2-3-1-4- خصوصیات جغرافیایی شهرستان شمیرانات 46
3-2-3-1-4-1- ساختمان زمین شناسی 47
3-2-3-1-4-2- ناهمواری ها 47
3-2-3-1-4-2-1 گسل های مهم 49
3-2-3-1-4-3- اقلیم 49
3-2-3-1-5- خصوصیات انسانی شهرستان شمیرانات 50
3-2-3-1-5-1- تقسیمات كشوری 50
3-2-3-1-5-2- جمعیت و توزیع جغرافیایی آن 51
3-2-3-1-5-3- خصوصیات اقتصادی 52
3-2-3-1-5-3-1 فعالیت های اقتصادی 52
3-2-3-1-5-3-1-1- كشاورزی 52
3-2-3-1-5-3-1-2- صنعت و خدمات 53
3-2-3-1-5-4- جاذبه های گردشگری در شهرستان شمیرانات 53
3-2-3-1-5-4- 1- جاذبه های طبیعی 53
3-2-3-1-5-4- 2- جاذبه های انسانی 55
3-2-3-1-6- بخش لواسانات 57
3-2-3-1-6-1- شهرها 57
3-2-3-1-6-2- دهستان ها 57
3-2-3-1-6-3- پیشینه 58
3-2-3-1-6-4 – جمعیت 58
3-2-3-1-6-5- مردم 58
3-2-3-1-6-6- جاذبه های طبیعی و گردشگری 59
3-2-3-1-6-7- چشمه های بخش لواسانات 60
3-2-3-1-6-8- دهستان لواسان بزرگ 61
3-2-3-1-6-9- روستاهای داخل محدوده لواسان بزرگ 62
3-2-3-1-6-10- ریشه‌شناسی 63
3-2-3-1-6-11- زبان گفتاری 63
3-2-3-1-6-12- خاندان‌های بومی و اصیل لواسان بزرگ 63
3-2-3-1-6-13-محصولات کشاورزی 64
3-2-3-1-6-14- مسیرهای دسترسی به لواسان بزرگ 64
3-2-3-1-6-15- آثار توریستی، باستانی و ملی منطقه 64
3-2-3-1-6-16- ایرا (لواسان) 66
3-2-3-1-6-17- نیکنامده (لواسان) 67
3-3-داده های مورد استفاده 68
3-4-شاخص های تحقیق 68
3-5- مراحل انجام تحقیق 70
3-6- روش شناسی تحقیق 70
3- 7-جامعه آماری 71
3 -8- روش نمونه گیری 71
3-9- حجم نمونه 71
3-10- روش جمع آوری اطلاعات 73
3-11-روایی ابزار تحقیق 73
3-12- آزمون پایایی پرسشنامه 74
3-14- روش تجزیه و تحلیل داده ها 77
فصل چهارم: یافته های تحقیق 78
4-1- مقدمه 79
4-2-تجزیه تحلیل پرسشنامه 80
4-2-1. جنسیت 80
4-2-2. تاهل 81
4-2-3. میزان تحصیلات 82
4-2-4. سن 83
4-3. چگونگی توزیع متغیرهای پژوهش بر اساس شاخصهای مرکزی، پراکندگی و شکل توزیع 84
4-4. بررسی نرمال بودن متغیرها 86
4-5. فرضیه های پژوهش 88
فصل پنجم: آزمون فرضیات و نتیجه‌گیری 99
5-1-نتیجه گیری 100
5-2- پیشنهادات 101
5-2-1- پیشنهادات اجرایی 101
5-2-2- پیشنهادها برای تحقیقات آتی 103
منابع: 104
فهرست جداول
جدول2-1- اثرات خانه های دوم در ابعاد زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی 40
جدول3-1- تقسیمات کشوری شهرستان شمیران 51
جدول3-2- شاخص های تحقیق……………………. 69
جدول 3-3 جدول مقادیر آلفای کرونباخ برای شاخص های پژوهش 76
جدول 4-1- توزیع فراوانی افراد پاسخ دهنده از نظر جنس 80
جدول 4-2-توزیع فراوانی افراد پاسخ دهنده از نظرتاهل 81
جدول 4-3- توزیع فراوانی افراد پاسخ دهنده از نظرمیزان تحصیلات . 82
جدول 4-4- توزیع فراوانی افراد پاسخ دهنده ازسن… 83
جدول 4-5-شاخص های مرکزی،پراکندگی وتوزیع متغییرهای پرسشنامه ساکنین روستا……………………………… 85
جدول 4-6- شاخص های مرکزی،پراکندگی وتوزیع متغییرهای پرسشنامه مسئولین روستا…………………………….. 86
جدول 4-7-آزمون کولموگروف اسمیرنوف متغییرهای پژوهش 87
جدول 4-8-توزیع فراوانی پاسخ سئوالات مربوط به تاثیرات زیست محیطی از دید ساکنین روستا……………………….. 88
جدول 4-9- توزیع فراوانی پاسخ سئوالات مربوط به تاثیرات زیست محیطی از دید مسئولین روستا………………………. 90
جدول 4-10- توزیع فراوانی پاسخ سئوالات مربوط به تاثیرات اجتماعی از دید ساکنین روستا………………………….. 91
جدول 4-11- توزیع فراوانی پاسخ سئوالات مربوط به تاثیرات اقتصادی از دید ساکنین روستا………………………….. 93
جدول 4-12- توزیع فراوانی پاسخ سئوالات مربوط به تاثیرات اقتصادی از دید مسئولین روستا ………………………… 94
جدول 4-13- توزیع فراوانی پاسخ سئوالات مربوط به اثرات کالبدی از دید ساکنین روستا………………………….. 95
جدول 4-14- توزیع فراوانی پاسخ سئوالات مربوط به اثرات کالبدی از دید مسئولین روستا…………………………. 97
فهرست اشکال
شكل2-1-اکوتوریسم به مثابه یک فرصت 15
شکل2-2- تهدیدات بالقوه ی اکوتوریسم 16
شکل 3-1 تقسیمات کشوری استان تهران…………… 46
شکل 3-2- نقشه دهستان لواسان بزرگ……………. 62
شکل 3-3- روستای ایرا در دهستان لواسان بزرگ ….. 66
شکل3-4- خانه ویلایی در روستای ایرا …………. 67
شکل3-5- خانه ویلایی در روستای ایرا …………. 67
شکل3-6- روستای نیکنامده از دهستان لواسان بزرگ . 68
شکل3-7- نقشه روستای ایرا ونیکنامده………….. 68
شکل3-8-نمودارمراحل انجام تحقیق……………… 70
نمودار 4-1-وضعیت افراد پاسخ دهنده از نظر جنس 81
نمودار 4-2- وضعیت افراد پاسخ دهنده از نظرتاهل 82
نمودار 4-3- وضعیت افراد پاسخ دهنده از نظرمیزان تحصیلات 83
نمودار4-4- وضعیت افراد پاسخ دهنده از نظرسن ….. 84
فصل اول
کلیات تحقیق
1-1-مقدمه
تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهان بعد از جنگ جهانی دوم به ویژه در زمینه سهولت تحرک وجابجایی دررابطه با بهبودراه های ارتباطی وحمل و نقل، افزایش اوقات فراغت، گسترش شهرنشینی، افزایش آلودگی محیط زیست، بهبود رفاه اجتماعی و امکان تخصیص بخشی از درآمد برای امور غیرضروری، موجب رواج گردشگری روستایی و به تبع آن خانه های دوم ابتدا در غرب و سپس در بسیاری از کشورهای جهان شد (رضوانی و همکاران، 1391: 1). خانه های دوم به خانه هایی گفته می شود که ساکنان شهرها برای گذراندن اوقات فراغت و استراحت خود در نواحی روستایی خوش آب و هوا تدارک می بینند و به نام خانه های ییلاقی، خانه های تعطیلات و آخر هفته معروف اند. از آنجا که گردشگران روحیات، خصلتها، انگیزه ها، آموخته ها و آرزو های گوناگونی دارند و سلسله مراتب ارزشی آنها نیز متنوع و پیچیده است، می توان انتظار داشت که الگوی رفتاری آنها در تدارک خانه های دوم و گذراندن اوقات فراغت در روستا نیز متفاوت باشد (عنابستانی، 1388: 7).
1-2- بیان مساله
در برخی از كشورها مالكیت خانه های دوم به عنوان بخش اجتناب ناپذیر الگوی جدید زندگی مطرح شده و به همین دلیل بازار اصلی مقاصد روستایی راگردشگران داخلی تشكیل می دهند. فرانسه، آلمان و ایتالیا از زمره كشورهایی به شمار می آیند كه با توجه به تعداد جمعیت ساكن خود بیشترین تعداد خانه های دوم را در خود جای داده اند. در فرانسه، خانه های دوم اغلب در اماكنی كه از نقاط ممتاز گردشگری به حساب می آیند؛ یعنی در كنار دریا و یا نواحی كوهستانی استقرار یافته اند. در ایالات متحده آمریكا نیز چنین است برای مثال می توان به خانه های دوم تجملی ولوكس واقع در ایالات فلوریدا، كالیفرنیا و ویلاهای مجلل در كوههای راكی اشاره كرد. در روسیه « داچا[1]» ها در حوالی مسكو و یا در كرانه های دریای سیاه نقش مشابه ای دارند. در مناطق گرمسیری جهان، طبقات مرفه نیز چنین خانه هایی را در نواحی مرتفع احداث می كنند. این پدیده در محیط زیست و جوامع محلی پیامد های مثبت و منفی را در برداشته است. در صورتی که ساخت خانه های دوم در پیرامون کلان شهرهایی مانند تهران بدون اندیشه قبلی وبرنامه ریزی انجام شود، می تواند توسعه پایدار آن نواحی را تهدید نماید (صالحی نسب، 1385: 2). گسترش خانه های دوم می تواند با برهم زدن زیبایی بصری روستاها و تخریب پوشش گیاهی به روستاها آسیب برساند. با گسترش خانه های دوم در نواحی روستایی به جنبه ی زیبایی و توازن آن ها توجه کمی شده است. با توجه به ماهیت گردشگری و خانه های دوم و ارتباط آن با فعالیت های مختلف اقتصادی و اجتماعی، بروز تغییرات و تحولات زیست محیطی و اثرات اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی اجتناب ناپذیر است، به ویژه رشد بی رویه و بی برنامه ی خانه های دوم می تواند اثرات نامطلوبی در زمینه های ذکر شده ایجاد نماید (رضوانی و همکاران، 1391: 3). با توجه به تعریف اکوتوریسم که شکل پایدار، گردشگری مبتنی بر منابع طبیعی است که به طور عمده بر دو فاکتور”کسب تجربه درطبیعت” و”یادگیری در مورد طبیعت”تأکید می نماید. علاوه بر آن مدیریت طبیعت گردی بر اساس اصول اخلاقی صورت می پذیرد تا از این طریق میزان تأثیرات سوء وارده بر محیط زیست را به حداقل برساند، همچنین هدایت و جهت گیری فعالیت های طبیعت گردی به صورت محلی در جهت منافع بومیان اعمال می شود، ازآنجایی که طبیعت گردی در مناطق طبیعی واقع می شود لذا باید جهت حفاظت وحراست از این مناطق اقدام نمود ( دیوید ای. فنل، 1999: 64).
منطقه لواسان بزرگ یا همان دهستان لواسان بزرگ یکی از مناطق ییلاقی، کوهستانی و خوش آب و هوای بخش لواسانات شهرستان شمیرانات استان تهران است که در دامنه سرسبز رشته‌کوههای البرز و۳۳کیلومتری جنوب‌غربی قله دماوند قرار دارد. روستاهای داخل محدوده لواسان بزرگ: رسنان-علایین-کلان-روستای لواسان (بزرگ) (مرکز دهستان) -مزرعه شاه نشین–نیکنامده (پر جمعیت ترین منطقه لواسان بزرگ) -هیزم دره-ایرا-پورزند سفلی-پورزند علیا-پورزند وسطی-تاسیسات سدلتیان–جوزک (جیرودی،1377: 31).
با توجه به اثراتی که گسترش خانه های دوم بر محیط زیست و ابعاد اجتماعی، اقتصادی و کالبدی روستاها (جوامع محلی) می گذارد. این تحقیق در پی یافتن این موضوع است که خانه های دوم چه اثراتی براکوتوریسم در منطقه مورد مطالعه دارد. به علاوه این تحقیق در پی پیافتن اثرات اجتماعی و اقتصادی بر منطقه مورد مطالعه است.
1-3- ضرورت و اهمیت تحقیق
رشد و گسترش گردشگری و به تبع آن شكل گیری و گسترش خانه های دوم از پدیده های مهم قرن بیستم و قرن حاضر است. نواحی روستایی از جمله عرصه هایی است كه در این زمینه مورد بهره برداری قرار گرفته و به همین علت بخش مهمی ازخانه های دوم درنواحی روستایی ایجادوگسترش یافته اند با توجه به ماهیت گردشگری وخانه های دوم وارتباط آن با فعالیتهای مختلف اجتماعی و اقتصادی بروز تغییرات و تحولات زیست محیطی و اثرات اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی اجتناب ناپذیر است. رشد بی رویه و بدون برنامه خانه های دوم می تواند اثرات نامطلوبی در زمینه های ذكر شده ایجاد نماید (نوذری، 1386: 5). خانه های دوم می تواند اثرات متعددی بر نواحی روستایی داشته باشد، در برخی موارد این اثرات سود مند است. برای نمونه ممکن است مساکن قدیمی در روستاها بازسازی و یا تبدیل به مساکن جدید شوند که علاو ه برزیباسازی روستاها، برای مردم روستاها نیز زمینه اشتغال موقت و یادائمی فراهم آورند درآمد فروشگاه های محلی را بالا ببرند و تسهیلات دیگری فراهم نمایند. با این حال گسترش مالکیت خانه های دوم می تواند اثرات منفی بر نواحی روستایی داشته باشد. در این رابطه وال واسمیت معتقدند که گسترش خانه های دوم می تواند با برهم زدن زیبایی بصری روستاها و تخریب پوشش گیاهی، به محیط روستاها آسیب برساند. به نظر آن ها درگسترش خانه های دوم در نواحی روستا یی به زیبایی وتوازن آنها توجه کمی شده است (رضوانی و همکاران، 1384: 3). از آنجا که نواحی روستایی منبعی آسیب پذیر و مستعد تغییرات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی است، به ویژه تجربه نشان داده است که همه جا گردشگری به طور خودجوش واتفاقی و بدون برنامه ریزی و مدیریت مؤثر، گسترش یافته، پیامدهای نامطلوبی به بار آورده و در درازمدت مشکلات آن بیشتر از فواید آن شده است (رضوانی و همکاران، 1390: 5). پیامدهایی چون آلودگی محیط زیست، تخریب منابع آب، وقوع سیل، فرسایش خاک و تخریب جنگل ها ومراتع از عوارض مشهود