واژگان کلیدی: رهن، حق عینی، وثیقه مدنی، وثیقه تجاری، حقوق ایران، حقوق انگلیس
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………1
طرح تحقیق………………………………………………………………………………………………………….4
الف. بیان مسئله……………………………………………………………………………………………………..4
ب. سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………………………5
سؤال اصلی…………………………………………………………………………………………………………….5
سؤالات فرعی…………………………………………………………………………………………………………5
ج. فرضیه های تحقیق…………………………………………………………………………………………..5
د. اهمیت و ضرورت انجام تحقیق…………………………………………………………………………6
ه. هدف تحقیق………………………………………………………………………………………………………7
و. روش تحقیق………………………………………………………………………………………………………7
ز. پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………………..7
ی. مشکلات و محدودیت های تحقیق…………………………………………………………………8
ک. سازماندهی تحقیق…………………………………………………………………………………………..8
فصل اول: مفاهیم، پیشینه و مصادیق وثیقه
مبحث اول- پیشینه و مفهوم وثیقه………………………………………………………………………………….10
گفتار اول- تاریخچه وثیقه……………………………………………………………………………………….10
گفتار دوم- مفهوم وثیقه…………………………………………………………………………………………..13
بند اول- مفهوم لغوی وثیقه…………………………………………………………………………………13
بند دوم- مفهوم اصطلاحی وثیقه………………………………………………………………………..15
مبحث دوم- مبنای تأسیس عقود توثیقی و ماهیت حقوقی آن ها …………………………….19
گفتار اول- فلسفه وجودی معاملات وثیقه ای ………………………………………………………19
گفتار دوم- تحلیل ماهیت حقوقی عقد وثیقه……………………………………………………….21
مبحث سوم- انواع وثایق…………………………………………………………………………………………….32
گفتار اول- وثایق عام و خاص ……………………………………………………………………………….32
بند اول- وثیقه عمومی ……………………………………………………………………………………….32
بند دوم- وثیقه خاص…………………………………………………………………………………………..33
گفتار دوم- وثایق عینی و شخصی……………………………………………………………………………..34
بند اول- وثیقه عینی …………………………………………………………………………………………..34
بند دوم- وثیقه شخصی یا دینی………………………………………………………………………….35
گفتار سوم- وثیقه های ثابت و شناور…………………………………………………………………………36
گفتار چهارم- وثایق قانونی، قراردادی و قضایی…………………………………………………………38
بند اول- وثیقه قراردادی……………………………………………………………………………………..39
بند دوم- وثیقه قانونی ………………………………………………………………………………………..40
بند سوم- وثیقه قضایی …………………………………………………………………………………………….42
فصل دوم: مقایسه وثیقه های تجاری و مدنی در حقوق ایران
مبحث اول- مصادیق وثایق عینی در حقوق مدنی ایران…………………………………………………47
گفتار اول- عقد رهن و ارکان آن………………………………………………………………………………….48
بند اول- مفهوم عقد 
رهن………………………………………………………………………………………….48
بند دوم- ارکان عقد رهن………………………………………………………………………………………….49
گفتار دوم- معاملات با حق استرداد …………………………………………………………………………..51
گفتار سوم- بیع شرط………………………………………………………………………………………………….52
مبحث دوم- تشابهات و تفاوت های وثایق مدنی در نظام حقوقی ایران…………………………….54
گفتار اول- تشابهات قراردادهای توثیقی مدنی…………………………………………………………..54
بند اول- شرایط…………………………………………………………………………………………………………54
وثیقه گذار و وثیقه گیرنده ……………………………………………………………………………..54
مورد وثیقه ………………………………………………………………………………………………………55
1-2. قابلیت تملّک و فروش……………………………………………………………………………………………..55
2-2. موجود بودن…………………………………………………………………………………………………………….55
3-2. معیّن بودن………………………………………………………………………………………………………………55
4-2. امکان و قابلیت تصرف شرعی…………………………………………………………………………………56
حقی که برای آن وثیقه گذاری می شود ……………………………………………………………56
بند دوم- احکام………………………………………………………………………………………………………………….57
تجزیه ناپذیری قراداد وثیقه مدنی………………………………………………………………………58
2- ضمانت در وثیقه……………………………………………………………………………………………………59
3- مرگ وثیقه گذار و وثیقه گیرنده………………………………………………………………………….60
4- چگونگى برداشت حق از مورد وثیقه…………………………………………………………………….60
بند سوم- آثار……………………………………………………………………………………………………………………..61
1-آثار معاملات توثیقی مدنی در برابر وثیقه گذاران ………………………………………………….61
1-1. حقوق وثیقه گذاران………………………………………………………………………………………….61
2-1. تکالیف وثیقه گذاران………………………………………………………………………………………..63
2- آثار معاملات توثیقی نسبت به وثیقه گیرنده…………………………………………………………….64
1-2. حقوق وثیقه گیرندگان………………………………………………………………………………………64
2-2. تکالیف وثیقه گیرندگان…………………………………………………………………………………….65
گفتار دوم- تفاوت های قراردادهای توثیقی مدنی………………………………………………………………67
بند اول- شرایط…………………………………………………………………………………………………………………….67
1- مورد وثیقه………………………………………………………………………………………………………………….67
2- امری که در برابر آن وثیقه گذاری می شود………………………………………………………………68
بند دوم- احکام……………………………………………………………………………………………………………………..69
1-لزوم و جواز عقود توثیقی مدنی……………………………………………………………………………………69
2- لزوم یا عدم لزوم تبعی بودن عقود توثیقی…………………………………………………………………….70
3- لزوم یا عدم لزوم قبض مورد وثیقه…………………………………………………………………………………71
4- مالکیت منافع مورد وثیقه………………………………………………………………………………………………..72
5- امکان یا عدم امکان اعراض از حق وثیقه………………………………………………………………………..73
6- خسارت تأخیر تأدیه…………………………………………………………………………………………………………75
7- استحقاق غیر بر مورد وثیقه…………………………………………………………………………………………….75
مبحث سوم- مصادیق وثایق تجاری در نظام حقوقی ایران……………………………………………………76
گفتار اول- سهام شرکت های سهامی……………………………………………………………………………………77
گفتار دوم- اسناد تجاری در معنای خاص……………………………………………………………………………..79
گفتار سوم- قبض انبارهای عمومی……………………………………………………………………………………….82
گفتار چهارم- مقررات و نظامات بانکی………………………………………………………………………………….82
مبحث چهارم- جهات اشتراک و افتراق وثایق مدنی و تجاری در نظام حقوقی ایران………….83
گفتار اول- تشابهات قراردادهای توثیقی مدنی و تجاری………………………………………………………84
گفتار دوم- تفاوت های معاملات وثیقه ای مدنی و تجاری…………………………………………………..88
بند اول- شرایط………………………………………………………………………………………………………………………89
1-مورد وثیقه در عقود توثیقی مدنی و تجاری………………………………………………………………….90
2- حقی که برای آن وثیقه گذاشته می شود………………………………………………………………….110
بند دوم- احکام……………………………………………………………………………………………………………………..110
1-تبعی یا استقلالی بودن وثایق مدنی و تجاری…………………………………………………………….110
2- نقش و ثأثیر قبض در عقد رهن و وثایق تجاری………………………………………………………..115
3- تلف مورد وثیقه……………………………………………………………………………………………………………124
4- تفاوت اجرایی معاملات توثیقی مدنی و تجاری………………………………………………………….128
5- قراردادی و غیر قراردادی بودن وثایق مدنی و تجاری…………………………………………130
فصل سوم: وثایق تجاری و مدنی در حقوق انگلیس؛ مقایسه با حقوق ایران
مبحث اول- مصادیق وثایق عینی در حقوق انگلیس ……………………………………………………………..134
گفتار اول- قرارداد Pledge و ارکان آن در حقوق انگلیس…………………………………………………138
بند اول- لزوم عینی بودن مال مورد وثیقه…………………………………………………………………………….139
بند دوم- لزوم قبض مورد وثیقه…………………………………………………………………………………………….140
گفتار دوم- قرارداد Mortgage در حقوق انگلیس…………………………………………………………….140
بند اول- رهن قانونی……………………………………………………………………………………………………………..142
بند دوم- رهن قهری……………………………………………………………………………………………………………..143
گفتار سوم- شرط ذخیره ی مالکیت در حقوق انگلیس………………………………………………………145
گفتار چهارم- Lien یا حق حبس……………………………………………………………………………………….147
گفتار پنجم- توثیق سهام شرکت های سهامی……………………………………………………………………..148
گفتار ششم- توثیق اسناد براتی ……………………………………………………………………………………………150
مبحث دوم- تشابهات و تفاوت های مصادیق توثیق در حقوقی ایران با حقوق انگلیس ……….152
گفتار اول- تشابهات مشترک مجموعه ی عقود توثیقی در حقوق ایران و انگلیس………………..158
گفتار دوم-مقایسه تشابهات و تمایزات عقود وثیقه ای درحقوق کشورهای ایران و انگلیس….163
بند اول- تشابهات وثایق عینی در حقوق ایران و انگلیس………………………………………………………..164
1-تشابهات عقد رهن در حقوق ایران و نهاد Pledge در حقوق انگلیس………………………………164
2- تشابهات عقد وثیقه در حقوق ایران با قرارداد Mortgage در حقوق انگلیس…………………166
بند دوم- تفاوت های وثایق عینی در حقوق ایران و انگلیس…………………………………………………..172
تفاوت های عقد رهن در حقوق ایران و قرارداد Mortgage…………………………………..172
وجوه افتراق قرارداد رهن در حقوق ایران و نهاد Pledge………………………………………..174
تفاوت های قرارداد وثیقه در معنای خاص در حقوق ایران با قرارداد Mortgage…..178
مقایسه ی حق حبس در حقوق ایران و Lien در حقوق انگلیس………………………………182
شرط ذخیره ی مالکیت در حقوق انگلیس و مقایسه با نظام حقوقی ایران…………………187
نتیجه گیری و پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………190
منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………………………………..195
مقدمه
حقوق به معنای مجموعه مقرراتی که حاکم بر روابط مردم یک جامعه باشد، قدیمی ترین پدیده اجتماعی است؛ تردیدی نیست بعضی از روابط انسانی که در چارچوب حقوق قرار می گیرد، از لوازم اولیه ی زندگی اجتماعی بوده و در تمام اجتماعات بشری نمود داشته است، چنان که عقد بیع بصورت معامله پایاپای اولین عمل حقوقی انسان را تشکیل می دهد که بعدها و تا به امروز همواره در حال تکامل بوده است. همچنین عقود وثیقه ای، نظیر مصداق بارز آن؛ عقد رهن، که مالی برای تضمین بدهی معین، تخصیص داده می شود تا وام دهنده بر اجرای تعهد وام گیرنده مبنی بر بازپرداخت به موقع وام، اعتماد نماید، یک تأسیس دیرپای اجتماعات قدیم است. همانطور که استناد به آیه ی شریفه 283 سوره مبارکه بقره در قرآن کریم با مضمون «و إن کنتم علی سفرٍ و لم تجدوا کاتباً فرِهان مقبوضه…» خود دلیلی است محکم بر درستی ادعای ما. اهمیت این تأسیس قدیمی برای رفع نیازها و امور مصرفی در گذشته و امور کلان تولیدی صنعتی در دوره معاصر، اگر بیشتر از بیع نباشد، مسلماً کمتر از آن نیست.
در دو قرن اخیر با دگرگونی شیوه زندگى اجتماعی اقتصادی، بسیاری از قراردادها نیز از تغییر و تحولات اجتناب ناپذیر، مستثنا نمانده است؛ چراکه، پاره‌اى از موضوعات مطرح شده در شریعت و قوانین، موضوعات ثابتى نیستند و به موازات دگرگونى در نظام زندگى انسان، قابلیت تغییر می یابند و برابر قاعده، در پى این تحولات، مى‌بایست احکام مربوط به آن ها نیز دگرگون شود. بر مبنای همین ملاحظات، قانونگذار حکیم می بایست همواره در تلاش باشد تا با پیدایش نیازهای جدید، دگرگونى های ضرور را بصورت ضابطه مند و قابل پبش بینی اعمال نماید، تا افراد ناگزیر نشوند برای گریز از قوانین و مقررات کهنه و انعطاف ناپذیر، به قراردادهای صوری بدعی روی آورده و یا پاره ای شرایط را که با مقتضیات سرعت و امنیت بویژه در عرصه حقوق تجارت سازگار نیست، کنار نهند؛ همانطور که به عنوان نمونه، به جهت شرطیت قبض در صحت عقد رهن مندرج در ماده 772 قانون مدنی، طرفین قرارداد در اسناد، به ناچار به طور صوری به قبض و اقباض مورد رهن، اقرار می نمایند.
برخی قراردادها علی رغم آن که مبنا و حکمت یکسانی دارند قالب، شرایط و احکام متفاوتی دارند؛ همانند بیع و صلح در مقام بیع. مبنای ایجاد توثیق و استحکام بخشی معاملات، نیز می تواند در قالب عقود متفاوتی ظاهر شود؛ چنان که غالباً در توافقات با حجم مبادلات نسبتاً سبک و دوستانه، گاه بموجب عقد ضمان تضامنی و گاه بموجب حواله ای که موجب اشتغال ذمه محیل نباشد، ذمه بیگانه ای به ذمه بدهکار اصلی ضمیمه می شود و بدین وسیله برای متعهدله در اجرای تعهد، اطمینان خاطر و توثیق شخصی، حاصل می آید. لیکن معمولاً در فروض معاملات با حجم داد و ستدهای نسبتاً گسترده و یا آن جا که شناخت و اعتماد بستانکار از اعتبار، توانایی مالی و خوش حسابی طرف مقابل و ضامنین وی، غیرممکن و یا دشوار است، طلبکار با موافقت بدهکار بموجب وثیقه عینی، بر مال معینی حق عینی می یابد. نوع اخیر وثایق که در قانون مدنی ایران در قالب عقد رهن پیش بینی شده است نسبت به وثایق دیگر از استقبال و اعتبار بیشتری برخوردار است.
همانطور که همگان می دانند وضع قانون با توجه به مقتضیات اقتصادی و اجتماعی زمان تصویب آن می باشد، تأسیس حقوقی رهن نیز در قانون مدنی ایران مصوب سال 1307 بعنوان وثیقه عینی انحصاری، هرچند جوابگوی شرایط اقتصادی زمان خود بوده است، لکن با افزایش حجم سرمایه گذاری های اقتصادی و گسترش معاملات داخلی و تجارت بین المللی و نیز با پیدایش اموال جدید نظیر آفریده های فکری و اعتباری، دیگر با شرایط اقتصادی زمان ما قابل تطبیق نیست. از جمله مواد قانون مدنی که نه تنها جوابگوی نیازهای امروز جامعه نمی باشد، بلکه موجب ایجاد موانع و مشکلات فراوانی در تجارت داخلی، بین المللی و عملیات اعتباری بانک ها گردیده است، مواد 772 و 774 ق.م است. مطابق ماده 772 ق.م «مال مرهون باید به قبض مرتهن یا به تصرف کسی که بین طرفین معین می گردد داده شود…» و نیز برابر ماده 774 ق.م «مال مرهون باید عین معین باشد و رهن دین و منفعت باطل است». این در حالی است که وظیفه حقوق حل مشکلات است نه زحمت افزایی و افزودن بر دشواری های نظری و عملی؛ زیرا از یک سو، شرطیت قبض در عقد رهن بویژه در مفهوم سنتی آن یعنی قبض مادی، دشواری هایی را بخصوص برای نظام بانکداری بوجود آورده است؛ از سوی دیگر، دارایی های اعتباری که نمونه آن طلب و منفعت و حقوق اشخاص می باشد در شرایط اقتصادی امروز، بکلی دارایی های مادی را تحت الشعاع قرار داده است و چه بسا اموال اعتباری که تاجر در اختیار دارد برای وثیقه گذاردن به مراتب ارزشمندتر باشد مورد توجه قانونگذاران مدنی، قرار نگرفته است. برای رهایی از این مشکلات و فراهم نمودن بسترهای توسعه تجارت، قانونگذار ایرانی در راستای ارائه راه حل های نوین برای تسهیل وثیقه گذاری بویژه وثایق عینی، در قوانین و حتی آیین نامه های جدید از قالب نوینی از وثیقه سخن به میان آورده است که مشخصاً با عقد رهن بعنوان تنها قالب وثیقه عینی در قانون مدنی تفاوت هایی دارد، بدون آن که ثبات قانون مذکور بعنوان قانون عام را که نباید و نشاید به راحتی دستخوش تغییرات روزافزون باشد، مورد خدشه قرار داده باشد.
لازم به ذکر است این نوآوری با خلأهای بزرگی بخصوص در زمینه تصریح عقد مستقلی به نام وثیقه، شرایط، احکام و آثار آن مواجه است و هر آنچه در مورد عقد وثیقه در معنای خاص اصطلاحی بیان می شود از استقراء در مقررات پراکنده قوانین مختلف که در فواصل زمانی مختلف وضع و صادر شده اند، استنتاج می شود؛ درحالی که به نظر می رسد شایسته بود مقنن با تصویب یک مقرره منسجم با تصریح بر پذیرش مستقیم قرارداد وثیقه با احکام و آثار مورد نظر تردیدها و ابهامات پیش رو را رفع می نمود. باتوجه به این واقعیت ها، نوشتار پیش رو درصدد است بقدر توان اثبات نماید وثیقه عینی در قلمرو حقوق مدنی و تجارت علی رغم تشابه، تفاوت هایی با یکدیگر دارند و در مقررات قانونی ما نهاد حقوقی دیگری وجود دارد بدون آن که موانع و مشکلات موجود در استفاده از وثیقه عینی مدنی وجود داشته باشد و آن عقد وثیقه است.
طرح تحقیق
الف- بیان مسأله
اصولاً در معاملات اعتباری، که عوض یا معوض مدت زمانی بر ذمه یکی از طرفین قرار می گیرد و یا زمان تسلیم آن مؤجل است و نیز در قراردادهای کار، طرف بستانکار برای اطمینان از انجام تعهد و یا حسن انجام کار، ممکن است خواهان اخذ وثیقه شود. در حقوق ایران، هرگاه از وثیقه سخن به میان می آید عمدتاً بحث عقد رهن مطرح می گردد. شرایط انعقاد، احکام، آثار و به طور کلی مقررات رهن در مواد 771 تا 794 قانون مدنی بیان شده است. لیکن با مطالعه در نوشته های حقوقی مختلف و نیز با موشکافی در متون قوانین متعدد درباب عقود توثیقی، ولو با عنوان عقد رهن بکار رفته باشند در می یابیم که عقد مستقلی به نام وثیقه در معنای خاص وجود دارد که علی رغم مشابهت ایجاد حق عینی برای طلبکار (حاوی دو امتیاز حق تقدم و حق تعقیب)و دیگر شباهت ها با عقد رهن مندرج در قانون مدنی، وجوه افتراقی با آن دارد که برای توثیق انواع اموال مانند اوراق بهاداری چون اسناد تجاری و نیز منافع که دارای ارزش مالی و کاربرد در عملیات بانکی هستند مانع و محدودیت ایجاد نمی کند. بدین توضیح که قانون گذار از بعضی شرایط رهن (مانند دو شرط لزوم عینیت و قبض رهینه)احتراز نموده و محدودیت هایی را که در عقد رهن وجود دارد از سر راه برداشت و از این رهگذر بین رهن و وثیقه فرق قائل شد؛ همانطور که در حقوق انگلیس نیز این دو عنوان از یکدیگر مجزا و دارای مقررات جداگانه ای هستند. البته در مورد معاملات وثیقه ای تعریف قانونی و یا عنوان قانونی خاص پیش بینی نشده است، تنها برخی حقوقدانان آن را اینگونه تعریف می کنند: هر معامله ای که بموجب آن شخصی (اعم از مدیون یا غیر آن)مال منقول یا غیر منقول خود را وثیقه انجام عملی قرار دهد خواه آن عمل رد طلب باشد و خواه آن عمل، طلب ناشی از قرارداد باشد یا خیر. لذا معاملات وثیقه ای اعم از عقد رهن می باشد و مصادیق آن متنوع تر است و شامل قرارداد وثیقه در معنای خاص نیز می شود. اینگونه می شود که شرایط اختصاصی انعقاد عقد رهن مدنی در وثیقه های تجاری بعنوان وثیقه خاص ضرورتی ندارد و تنها مالیت شیء مورد وثیقه اهمیت پیدا می کند، اعم از این که شیء مورد نظر عین، طلب و یا حتی منفعت باشد. بالتبع لزوم قبض مورد وثیقه نیز منتفی می شود، چنان که در ماده 42 قانون دریایی، آمده است: «قبض کشتی شرط صحت رهن نیست».
این دلایل سبب شده است تا تفکیک وثیقه بازرگانی از وثیقه مدنی به عنوان یک ضرورت مطرح شود. طبیعی است که تحول و تکامل هر نظام حقوقی در داشتن ارتباط با سایر نظام های حقوقی امکان پذیر است به همین منظور این پژوهش درصدد مقایسه تطبیقی وثیقه در قلمرو حقوق تجارت و مدنی در حقوق ایران و انگلیس است.
ب- سؤالات تحقیق
سؤال اصلی
وجه یا وجوه افتراق وثیقه در حقوق تجارت با وثیقه در حوزه حقوق مدنی چیست و ممیّزات آن ها چه می باشد؟
سؤالات فرعی
1-2. آیا اوراقی مانند اسناد تجاری، اوراق بهادار بورسی، قبض انبار عمومی، اموال غیر مادی، سپرده های بانکی قابل وثیقه گذاری می باشند؟ چرا؟