های شیعی ، توجه محافل صهیونیستی و غربی و رشد فعالیتهای پان ترکیستی، انجام مطالعات در یک حوزه شیعی با قلمرو سیاسی مشخص و با روش های جامعه شناسانه را ضروری می نمود. در این تحقیق با اتکا به مطالعات اسنادی و میدانی مشخص شده است که شیعیان جمهوری آذربایجان مشترکات فرهنگی – اجتماعی بسیاری با جمهوری اسلامی ایران دارند. تعلیمات و تبلیغات آموزه های شیعی توسط دینداران و طلاب علوم دینی برای پر کردن خلاء های به جا مانده از 70 سال حکومت کمونیستها در راس اقدامات آنها قرار گرفته است و در مقابل حکومت نیز محدودیتهای بسیاری را برای مقابله با دینداران و گروه های شیعه اسلام گرا ایجاد و چالشهای زیادی میان حکومت و این گروه ها به وجود آمده است. شیعیان تلاش می کنند با ایجاد مدارس غیر انتفاعی، آموزش های اعتقادی و فرهنگی ، انتشار روزنامه ها و مجلات هدفمند مذهبی، ایجاد شبکه های اینترنتی و ماهواره ای مذهبی، برگزاری مراسم فرهنگی – دینی و ایجاد هیئتها و مجامع دینی و فعال کردن مساجد و اماکن وارد مراحل دیگر شیعه گری همچون جریان سازی شوند که حضور در صحنه های سیاسی – اجتماعی داخلی و بین المللی همچون روز قدس و واکنش به حوادث جهان اسلام و تحرکات سیاسی برای تاثیر گذاری در سیاستهای داخلی و خارجی حکومت در این راستا بوده است . در این تحقیق خوانندگان در می یابند که گرایش به دین و زندگی دینی روند فزاینده ای را در این کشور نشان می دهد که طلاب تحصیل کرده در حوزه های علمیه ایران ، نقش تعیین کننده ای در گسترش آن دارند اما دولت و جریانات وابسته غیر مذهبی داخلی و نیروهای خارجی ، مانع مهم بازدارنده در روند گسترش دینی جامعه محسوب می شوند و افق های تازه ای برای عزت یافتگی و تبدیل شدن به عناصری تاثیر گذار در مسائل مختلف کشور گشوده اند اما با وجود رشد فعالیتهای اسلام گرایی در این کشور تا دست یابی قدرت توسط شیعیان این کشور هنوز فاصله چشمگیری وجود دارد و بلوغ و نبوغ سیاسی لازم را برای کسب قدرت ندارند.
کلمات کلیدی : شیعیان ، آذربایجان ، جمهوری آذربایجان ، گروه های شیعی ، گرایشات شیعی
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول : کلیات
مقدمه 2
بیان مسئله 3
پیشینه تحقیق 4
اهمیت و کاربردهای تحقیق 5
سوالات اصلی تحقیق 9
فرضیات تحقیق 10
روش های گرد آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات 10
فصل دوم: تاریخچه تشیع در جمهوری آذربایجان
حغرافیای تاریخی 14
تاریخچه سیاسی 17
تاریخچه ورود اسلام و تشیع 19
فصل سوم : وضعیت جغرافیایی و آب و هوایی
1-1. مختصات جغرافیایی 25
1-2. مساحت و مرزها 25
1-3. شرایط طبیعی 26
3-1-1. آب و هوا 26
3-1-2. رودخانه ها و دریاچه ها 26
3-1-3. کوهها 27
3-1-4. دشت ها و جلگه ها 28
3-1-5. منابع زیرزمینی 28
جغرافیای انسانی 29
2-1. شهرها 29
2-2. مناطق شیعه نشین و سنی نشین و ارمنی نشین 30
2-3. پرچم و نشان ملی 31
فصل چهارم : جمعیت
مقدمه 33
آمارهای جمعیتی 34
2-1. امید به زندگی 36
2-2. ازدواج و طلاق 36
2-3. جمعیت شهری و روستایی 37
2-4. نرخ زاد و ولد 37
جمعیت شیعیان 38
3-1. اختلافات آماری 38
فرق دینی 39
4-1. پراکندگی جغرافیایی جمعیت شیعیان 39
4-2. پراکندگی جغرافیایی جمعیت اهل سنت 40
4-3. تفاهم و تنازع اقوام و مذاهب در جمهوری آذربایجان 44
4-3-1. روابط میان شیعیان و سنی ها 44
4-3-2. روابط میان شیعیان و سلفی ها 44
4-4. فرق دینی غیر اسلامی 45
4-5. طریقت های غیر رسمی 50
4-6. گروه ها و مجامع دینی 50
اقوام 51
5-1. تنوع قومیتی در جمهوری آذربایجان 51
5-2. گروه های قومی 52
5-3. اقلیتهای قومی 53
5-4. ارامنه و ترکیب قومی منطقه قره باغ 57
فصل پنجم : ساختار سیاسی
تحولات سیاسی دو دهه اخیر 60
تقسیمات اداری – سیاسی 62
نهادهای حكومتی جمهوری 
آذربایجان 62
قانون اساسی جمهوری آذربایجان 65
ارتش جمهوری آذربایجان 70
5-2. ساختار كلی نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان 72
5-3. علل شكست آذریها از ارامنه در جنگ قره باغ 72
5-4. دلایل گرایش به ناتو 73
5-5. ملاحظات امنیتی 73
5-6. درگیریهای مرزی 74
احزاب و گروه های سیاسی (موافقان و مخالفان دولت) 76
گروه های شیعی اسلام گرا 81
7-1. مقدمه 81
7-2. گروه های شیعی اسلام گرا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران 83
7-3. گروه های شیعی اسلام گرا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی 87
7-4. گروه های شیعی اسلام گرا در دورة استقلال خواهی و فروپاشی شوروی 93
7-5. گروه های شیعی اسلام گرا بعداز استقلال تا تثبیت حکومت حیدر علیو 95
7-6. گروه های شیعی اسلام گرا جمهوری آذربایجان در یک دهه اخیر 103
فصل ششم : ساختار اقتصادی
اقتصاد در حال گذر 119
شاخصهای اقتصادی 120
کشاورزی و دامداری 122
صنعت و معدن 122
سیستم بانکی و مالی 123
واحد پول 124
حمل و نقل 125
8 . نفت و گاز و انرژی 126
موافقتنامه های نفتی 127
تورم 129
تجارت و سرمایه گذاری خارجی 130
صادرات و واردات 131
وضعیت اسلام گرا ها در اقتصاد جمهوری آذربایجان 132
فصل هفتم :آموزش و پرورش و آموزش عالی
1. نرخ باسوادی 134
نظام آموزشی رسمی 135
2-1. نظام آموزشی قدیم 135
2-2. نظام آموزش و پرورش جدید 136
2-3. آموزش عالی 140
2-4. فرهنگستان علوم ملی آذربایجان 141
آموزش علوم دینی 143
3-1. مدارس علوم دینی رسمی 143
3-2. مراکز رسمی تحصیل دینی در دانشگاه ها 144
محدودیت حضور بانوان محجبه در مدارس و دانشگاه ها 145
وضعیت گروه های شیعی اسلام گرا در مدیریت مدارس و دانشگاه ها 147
فصل هشتم : فرهنگ
ادبیات و زبان 150
1-1. زبان 150
1-2. تحولات زبان نوشتاری 150
1-3. محفوظ ماندن الفبای عربی در آثار تاریخی 153
1-4. نام گذاریها 154
5.1. شعر و شاعری 155
1-6. موسسات فرهنگی و هنری 158
پوشش زنان، مردان و حجاب اسلامی 159
ازدواج 164
رسانه ها،نشریات و کتب دینی 166
4-1. مطبوعات 166
4-2. موسسات انتشاراتی 167
4-3. كتابخانه های عمومی آذربایجان 168
4-4. پایگاه های اطلاع رسانی 168
4-5. کتب دینی 168
4-6. شبکه های تلویزیونی و برنامه های مذهبی 170
4-7. کانالهای رادیویی جمهوری آذربایجان 173
مساجد و اماکن مقدس مذهبی 175
5-1. مساجد 175
5-2. زیارتگاه ها 183
5-3. زیارت های مذهبی خارجی 191
آئینهای مذهبی 192
6-1. طرح مطلب 192
6-2. وفیات و مراسم عزداری 193
6-3. عزاداری ماه محرم 195
6-4. هیئتهای عزاداری 197
6-5. اعیاد و مراسم جشن های مذهبی 198
اعیاد و جشنهای ملی 202
ترویج غرب گرایی 204
فصل نهم : سازمان روحانیت شیعه
گذشته تاریخی 207
1-1. طرح مطلب 207
1-2. روحانیت شیعه در دورة حكومت تزار 207
1-3. روحانیت شیعه در دوره حكومت كمونیستها 209
دو نوع سازمان دینی: رسمی و غیر رسمی 210
سازمان روحانی غیر رسمی 216
3-1. گذشته و حال 216
3-2. آموزشهای غیر رسمی دینی در مساجد 217
3-3. عزیمت انفرادی به سایر کشورها برای تحصیلات دینی 218
3-4. سایر موسسات آموزشی دینی غیر رسمی 220
عرصه های خدمات 220
ارتباط با مرجعیت 224
دیانت و سیاست (چالشهای روحانیت با حكومت ) 226
6-1. ممانعت از ایجاد مراكز دینی و حوزه های علمیه دینی مستقل 226
6-2. ممانعت از برگزاری مراسم دینی در اماکن عمومی 227
6-3. ممانعت از گشایش دفتر مراجع دینی 227
6-4. ممانعت از انتشار ادبیات شیعی ایران 228
6-5. تلاش حکومت برای به کنترل در آوردن عرصه فعالیتهای دینی 228
6-6. محدودیتها و مشکلات شیعیان در برگزاری مراسم دینی 229
6-7. سایر چالشها 230
تاثیر عوامل خارجی بر محیط دینی جمهوری آذربایجان 230
7-1. ترکیه 230
7-2. کشورهای عربی 232
7-3. نفوذ مسیونرهای مسیحی 232
فصل دهم : روابط با جمهوری اسلامی ایران و حوزه علمیه قم
روابط سیاسی 234
روابط اقتصادی 236
2-2. بازارچه های مرزی 237
2-3. حمایتهای کمیته امداد 238
بررسی میزان علاقمندی شیعیان جمهوری آذربایجان به جمهوری اسلامی ایران 239
فصل یازدهم : نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات 247
فهرست منابع و مآخذ 254
. مقدمه
سالها بود که گذشتگان مان با حسرت از جدایی قفقاز از ایران سخن می گفتند که در راس آن ولایات باکو ،گنجه،لنکران، شکی ، شاماخی ، شیروان و نخجوان قرار داشت. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1371 و استقلال جمهوری آذربایجان، مردم مسلمان و شیعه این منطقه که سالها در حسرت جدایی از موطن اصلی خود بودند ، با شکستن موانع مرزی سیل آسا به سوی شهرهای هم مرز با ایران و زیارت اماکن مقدسه مشهد و قم سرازیر شدند. در این زمان بیشتر خانواده های شهر اردبیل به نوعی میزبان آذریها بودند و نگارنده تحقیق نیز از همان ابتدا مشتاقانه به مطالعه و شناخت فرهنگ و رسوم مردمان این کشور علاقمند شده بود.
مردم جمهوری آذربایجان اگرچه از نظر درصد جمعیتی دومین کشور شیعه نشین جهان اسلام می باشند اما بدلیل اینکه چندین دهه از آموزه های اسلامی و شیعی دور مانده اند ، برداشتهای درستی از اسلام و جمهوری اسلامی ایران ندارند.نیاز مبرمی به تعلیم و تبلیغ معالم شرع دارند و بدلیل حضور و تاثیر قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای در سیاست، فرهنگ، اقتصاد، مذهب، مسائل نظامی و امنیتی وخصوصاً قرار داشتن در همسایگی مان، در راهبرد سیاستهای جمهوری اسلامی ایران قرار گرفته اند وما نیز بدلیل شیعه بودن، تعلق داشتن به ایران و خواست مردم این کشور برای پرنمودن خلاء اعتقادی و فرهنگی نمی توانستیم نسبت به این موضوع بی تفاوت باشیم که اولین گام برای این امر بزرگ، مطالعه وشناخت دقیق مسائل مختلف سیاسی، اجتماعی، دینی و فرهنگی این جامعه بود که در یک دهه گذشته تلاش کردیم به این موضوع بپردازیم و نتیجه این مطالعات و تحقیقات خود را در نشریات و رسانه های محلی وکشوری انعکاس دهیم.
در سال 1386 که برای امتحانات کارشناسی ارشد آماده می گردیدیم، با رشته ای آشنا شدم که می توانست دیدگاه های جامعه شناختی و فعالیتهای مطالعاتی اینجانب را کاربردی تر و علمی تر نماید و با وجود اینکه زمینه های تحصیل در محل سکونت خود یعنی تبریز و همچنین شهر تهران وجود داشت ، اما راهنماییها ، دلسوزیها و توضیحات استاد ادیب ، فرزانه و دوستار علوم تخصصی شیعه موجب گردید تا وارد رشته وزین شیعه شناسی با گرایش جامعه شناسی گردم و شیرینی کلاسهای درس که هر جلسه ای از آن پنجره های زیادی را برای نظم دادن به مطالعات و تحقیقات و کاربردی تر کردن دانسته هایم می گشود ، سختی های سفر را آسان می نمود. دکتر تقی زاده که هم بر علم جامعه شناسی روز مسلط است و هم دستی توانا در تاریخ تشیع و الهیات اجتماعی دارد،درطول 2 سال گذشته ما را آموزش و پرورش بسیار داد. بی طرفی در امور علمی را به عیان نشانه رفت و نظم در کلاس و ادب در برخورد ما را شیفته این رشته نمود.
آموختیم که برای بررسی هر موضوع شیعی ابتدا بایستی تاریخ آن را بشناسیم. عوامل مختلف را بررسی و از هیچ سند ریز و درشتی به آسانی رد نشویم. برای شناخت مسائل شیعی باید به زبانهای عربی و انگلیسی و زبان حوزه ای که مطالعه می کنیم ، مسلط باشیم و مسائل جناحی را در مطالعات راه ندهیم. آموختیم که شیعیان در هر نقطه ای از جهان در حال بازنگری در هویت بوده و رشد فزاینده ای در حرکات سیاسی و اجتماعی دارند . آموختیم که بایستی برای پیشبرد فعالیتهای سیاسی – اجتماعی شیعیان اول شناخت لازم است و سپس تعلیمات دینی انجام گیرد تا بتوانند در جریانات اجتماعی – سیاسی و در نهایت قدرت حکومتی وارد شوند.
بدلیل خلاء موجود در شناخت وضعیت سیاسی ، اجتماعی و دینی جامعه جمهوری آذربایجان ، با ابراز علاقه اینجانب ، استاد از پیشنهاد بنده برای تحقیق و مطالعه شیعیان این کشور استقبال نمود و از همان ابتدا راهنماییهای دلسوزانه خود را برای علمی تر نمودن این تحقیق انجام داد و ما را دانشجویی پرورش داد که هم باید بـه دنبال مطالب جدید برویم و هم مطالب موجود را نظـم علمی ببخشیم. ایشان کار توصیفی و تحلیلی را کافی نمی دانند و معتقدند دانشجو بایستی راهکارها و کارگشاییهای عملی و نظری جامعه تحقیق خود را برای ارتقاء وضعیت سیاسی – اجتماعی شیعیان ارائه نماید.