1-4- فرضیهها……………………………………………………………………………………………………………………………..6
1-5 – روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………..6
1-6 – مروری بر تحقیقات گذشته……………………………………………………………………………………………….6
فصل دوم: معناشناسی
2-1- معناشناسی توبه…………………………………………………………………………………………………………………9
2-1-1- معناشناسی لغوی توبه…………………………………………………………………………………………………..9
2-1-2- معناشناسی اصطلاحی توبه…………………………………………………………………………………………10
2-1-2-1- معناشناسی فقهی توبه…………………………………………………………………………………………..10
2-1-2-1-1- معناشناسی توبه از نظر فقه امامیه……………………………………………………………………10
2-1-2-1-2- معناشناسی توبه از نظر فقهای اهل سنت…………………………………………………………11
2-1-2-2- معناشناسی حقوقی توبه…………………………………………………………………………………………11
2-2- حقیقت توبه…………………………………………………………………………………………………………………….12
2-2-1- توبه نصوح……………………………………………………………………………………………………………………17
2-3- فضیلت توبه……………………………………………………………………………………………………………………..20
2-4- معناشناسی حدود……………………………………………………………………………………………………………21
2-4-1- معناشناسی لغوی حدود……………………………………………………………………………………………..21
2-4-2- معناشناسی اصطلاحی حدود……………………………………………………………………………………..21
2-4-2-1- معناشناسی فقهی حدود ……………………………………………………………………………………….21
2-4-2-2- معناشناسی حقوقی حدود……………………………………………………………………………………..22
فصل سوم: جایگاه و ارزش توبه در اسلام
3-1- توبه در قرآن…………………………………………………………………………………………………………………….24
3-1-1- وجوب توبه………………………………………………………………………………………………………………….24
3-1-2- دعوت به توبه………………………………………………………………………………………………………………25
3-1-3- فوریت توبه………………………………………………………………………………………………………………….27
3-2- توبه در روایات………………………………………………………………………………………………………………….28
3-2-1- توبه پیشوایان دینی و دیگران…………………………………………………………………………………….28
3-3- آثار توبه……………………………………………………………………………………………………………………………33
3-3-1- آثار ثبوتی توبه…………………………………………………………………………………………………………….33
3-3-1-1- بازیابی شخصیت…………………………………………………………………………………………………….33
3-3-1-2- محبوب خدا شدن…………………………………………………………………………………………………34
3-3-1-3- بخشش گناهان………………………………………………………………………………………………………34
3-3-1-4- تبدیل سیئات به حسنات……………………………………………………………………………………….35
3-3-1-5- رستگاری ابدی……………………………………………………………………………………………………….35
3-3-1- 6- آسایش ابدی………………………………………………………………………………………………………….35
3-3-1-7- بهره گیری از دعای فرشتگان…………………………………………………………………………………36
3-3-1-8- افزایش روزی………………………………………………………………………………………………………….36
3-3-2- آثار اثباتی توبه…………………………………………………………………………………………………………….37
3-3-2- 1- سقوط مجازات………………………………………………………………………………………………………37
3-3-2- 2- قبول شهادت تائب………………………………………………………………………………………………..39
3-3-2-3- سبب عفو توسط امام……………………………………………………………………………………………..40
فصل چهارم: فروعات توبه
4- 1- مراتب توبه………………………………………………………………………………………………………………………43
4- 2- شرایط توبه……………………………………………………………………………………………………………………..47
4-2-1- بررسی شرایط درونی توبه…………………………………………………………………………………………..47
4-2-1-1- پشیمانی و اراده بر ترک گناه ……………………………………………………………………………….48
4-2-1-2- عزم بر عدم بازگشت……………………………………………………………………………………………….48
4-2-1-3- توانایی بر انجام گناه سابق……………………………………………………………………………………..49
4-2-1- 4- وجوب استغفار………………………………………………………………………………………………………51
4-2-1-5- توبه افراد مشرف به موت……………………………………………………………………………………….52
4-2-2- بررسی شرایط بیرونی توبه………………………………………………………………………………………….52
4-2-2-1- ادای حقوق الهی…………………………………………………………………………………………………….52
4-2-2-2- تأدیه حقوق مردم………………………………………………………………………………………………….53
4-2-2-3- انجام عمل صالح…………………………………………………………………………………………………….54
4-2-3- دو شرط اساسی پذیرش توبه از دیدگاه قرآن…………………………………………………………..56
4-2-3-1- ارتکاب جاهلانه جرم……………………………………………………………………………………………..56
4-2-3-2- زود توبه کردن………………………………………………………………………………………………………..59
4-3- طریق توبه در گناهان………………………………………………………………………………………………………61
4-3-1- طریق توبه در حقوق الناس………………………………………………………………………………………..61
4-3-1-1- حق بر مال………………………………………………………………………………………………………………62
4-3-1-2- حق بر بدن……………………………………………………………………………………………………………..62
4-1-1-3- حق معنوی……………………………………………………………………………………………………………..62
4-3-2- طریق توبه در حقوق الله……………………………………………………………………………………………..63
4-4- رابطه توبه با ایمان و عمل صالح……………………………………………………………………………………..63
4-4-1- مصادیق عمل صالح…………………………………………………………………………………………………….63
4-4-1-1- عمل صالح در قرآن کریم……………………………………………………………………………………….63
4-4-1-2- عمل صالح در روایات تفسیری……………………………………………………………………………….65
4-4-2- رابطه عمل صالح با ایمان……………………………………………………………………………………………65
4-4-3-رابطه توبه با عمل صالح……………………………………………………………………………………………….67
4-5- اخلاص در توبه………………………………………………………………………………………………………………..69
فصل پنجم: پذیرش توبه و اثرگذاری آن در اسقاط حدود
5-1- پذیرش توبه……………………………………………………………………………………………………………………..73
5-1-1- پذیرش توبه در قرآن کریم ………………………………………………………………………………………..76
5-1-2- پذیرش توبه در روایات………………………………………………………………………………………………..78
5-1-3- پذیرش توبه از نظر اجماع…………………………………………………………………………………………..85
5-1-4- پذیرش توبه از نظر عقل……………………………………………………………………………………………..85
5-2- نوع پذیرش توبه………………………………………………………………………………………………………………86
5-3- زمان پذیرش توبه …………………………………………………………………………………………………………..94
5-3-1- دیدگاه فقهای امامیه…………………………………………………………………………………………………..94
5-3-1-1- توبه قبل از دستگیری………………………………………………………………………………………….. 94
5-3-1-2- توبه بعد از اقرار به جرم…………………………………………………………………………………………95
5-3-1-3- توبه بعد از اثبات جرم با شهادت شهود………………………………………………………………….96
5-3-2- دیدگاههای فقهای اهل سنت…………………………………………………………………………………..101
5-3-2-1- دیدگاه اول……………………………………………………………………………………………………………101
5-3-2-2- دیدگاه دوم…………………………………………………………………………………………………………..102
5-3-2-3- دیدگاه سوم………………………………………………………………………………………………………….103
5-3-3- زمان پذیرش توبه در قانون مجازات اسلامی……………………………………………………………104
5- 4- علم قاضی و توبه………………………………………………………………………………………………………….105
5-4- 1- حجیت علم قاضی……………………………………………………………………………………………………106
5-4-1-1- حجیت علم قاضی از منظر فقهی………………………………………………………………………..107
5-4-1-2- حجیت علم قاضی از منظر حقوقی……………………………………………………………………..108
5-4-2- تأثیر توبه مرتبط با علم قاضی در سقوط مجازات………………………………………………….110
5-4-3- کیفیت احراز توبه با ملاحظه قواعد فقهی……………………………………………………………….111
5-4-4- احراز توبه و ارتباط آن با قاعده اصاله الصحه…………………………………………………………..112
5-4-5- احراز توبه و ارتباط آن با قاعده درأ………………………………………………………………………….114
5-4-6- احراز توبه و ارتباط آن با قاعده ما لایعلم الی من قبله …………………………………………..116
5-5- مرور زمان در احراز توبه……………………………………………………………………………………………….118
5-5-1- مفهوم مرور زمان………………………………………………………………………………………………………119
5-5-1-1- مرور زمان کیفری حدود در فقه………………………………………………………………………….120
5-5-1-1-1- فقه اهل سنت………………………………………………………………………………………………….120
5-5-1-1-2- فقه امامیه………………………………………………………………………………………………………..120
5-5-1-1-2- 1- فقهای متقدم…………………………………………………………………………………………….120
5-5-1-1- 2-2- فقهای معاصر…………………………………………………………………………………………….121
5-5-2- ادله فقهی عدم تأثیر مرور زمان در سقوط حد………………………………………………………..123
5-6- نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………….126
منابع فارسی……………………………………………………………………………………………………………………………128
منابع عربی……………………………………………………………………………………………………………………………..132
چکیده:
انسان به گونه ای است که همیشه در معرض لغزش و خطاست . توبه بهترین وسیله است که آدمی از درگاه خدا ناامید نگردد. و به خود اجازه برگشت به پیشگاه الهی را بدهد. با تأمّل در آیات و روایات و نیز سخنان فقهای اسلام، استنباط می شود که برای توبه، ندامت حقیقی و عزم بر ترک گناه برای همیشه کافی است و انجام آن نیاز به لفظ و اعمال خاصی ندارد. در قانون مجازات اسلامی توبه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و اگر با شرایط کامل انجام شود، یکی از عوامل اسقاط مجازات حدود شناخته شده است که در جرایم «حق اللّه» پیش از ثبوت جرم به وسیله اقرار یا شهادت شهود، مسقط مجازات بوده و پس از اثبات جرم موجب اسقاط حد نمی شود. همچنین در جرایمی که جنبه «حق الناس» دارند موجب سقوط مجازات نیست؛ زیرا مرتکب علاوه بر اینکه اوامر و نواهی الهی را نادیده گرفته، موجب ضرر و زیان مالی و جسمی یا آبرویی برای دیگران شده و باید جبران کند. البته توبه تنها موجب سقوط مجازات اخروی می شود، اما وضع مجازات دنیوی تابع مجازات اخروی نیست. با توجه به تحقیقات بعمل آمده می توان گفت: مبنای پذیرش توبه در اسقاط حدود الهی، آیات قرآنی، روایات، نظر اجماع و عقل می باشد. و این پذیرش توبه بر خداوند از روی تفضّل است. در خصوص چگونگی احراز توبه مرتکب و پذیرش آن، قاضی می تواند به علم خود که یکی از مجاری اثبات جرم است استناد کند. مثلاً؛ اگر بزهکار پس از اقرار توبه کند، قاضی می تواند (مخیر است) که از ولی امر برای او تقاضای عفو نماید یا مجازات را در حق وی اعمال نماید. در بحث زمان پذیرش توبه پس از قیام بیّنه، توبه هیچ اثر حقوقی ندارد و با گذشت زمان در مسئله حدود، توبه مرتکب قابل پذیرش نیست و موجب اسقاط حد نمی شود، چرا که اجرا نکردن حد اثباتی و تأخیر در اجرای آن، سلامت جامعه را به خطر می اندازد.
کلید واژه ها: پذیرش توبه، اسقاط حدود، قیام بینه، علم قاضی، مرور زمان.
مقدمه
اسلام برای تهذیب نفس و تربیت افراد جامعه شیوه های مسالمت آمیز به کار گرفته است که هر گاه در پاکسازی مردم مؤثر نیفتاد، نوبت به اجرای کیفرهای اسلامی می رسد. این کیفرها دو دسته اند یا از نوع کیفرهایی که خداوند متعال برای شخص مجرم در نظر گرفته ( حد) یا از نوع کیفرهایی است که توسط حاکم شرع تعیین می شود ( تعزیر). این مجازات و کیفرهایی که اسلام برای برخی جرم ها پیش بینی کرده است کاملاً منطقی است و نمی توان نام آن را خشونت نام نهاد و اجرای آن ضامن حفظ و سلامت جامعه می باشد.
اما در مسئله حدود، خداوند متعال حال مجرم را در نظر گرفته و راهی را برای نجات او قرار داده تا از کرده خود پشیمان و اصلاح شود. این راه توبه نام دارد و در آیات و روایات نسبت به مهم بودن آن تأکید شده است. توبه از معارف مهم اسلامی است و به اقتضای اینکه توبه حضرت آدم(ع) سرآغاز حیات انسان بر روی زمین می باشد، عمری به درازای تاریخ حیات بشری دارد. توبه در قانون جزایی اسلام، یکی از اسباب اسقاط حد، به شمار می رود. بنابراین با توجه به اهمیت آن در آیات و روایات، به نظر می رسد که هدف اسلام از مجازات مجرم، هرگز انتقام جویی و یا زجر و شکنجه نیست، بلکه برای اصلاح و مصلحت جامعه است. در نتیجه اگر مجرم خود، اصلاح شود و از کار خود پشیمان گردد، با توجه به شرایط خاصی که در فقه اسلامی و قانونی مجازات، تعیین شده است، سقوط مجازات او نه تنها اشکالی ندارد، بلکه در برخی موارد، اجرای مجازات به مصلحت نخواهد بود.
در این پژوهش سعی بر آنیم، تا مبنای پذیرش توبه در اسقاط حدود، و نوع پذیرش و دیگر سؤالاتی که در آینده خواهد آمد، را مشخص نماییم.
1-1- بیان مسئله
در منابع نظام کیفری اسلام، مجازات هایی که خود شارع برای مجرمین در نظر گرفته است حد نامیده میشود. هدف از اجرای حدود، اصلاح مجرمین و حفظ مصالح عمومی جامعه در تحقق امنیت و عدالت اجتماعی میباشد. در نظام فقهی، بازگشت مجرم از گناهی که مرتکب شد، همراه با پشیمانی و تصمیم بر عدم عود به آن، توبه نام دارد. توبه از مسائل مهمی است که در آیات و روایات نسبت به ارزشی بودن آن سفارش شده است، بطوریکه هم اکنون وارد مسئله علم حقوق گردیده و در شرایط خاصی که فقه اسلامی و قانون مجازات تعیین کرده باعث اسقاط حدود می گردد. در این پژوهش سعی شده تا مبنای پذیرش توبه در اسقاط حدود مشخص کرد. مثلاً معلوم شود که مبنای پذیرش آیات قرآنی است یا روایات یا …. و به دنبال آن تلاش گردیده، تا زمان پذیرش توبه و تأثیر علم قاضی در رابطه با پذیرش توبه مرتکب و دیگر مسائلی که در آینده خواهد آمد، پاسخ داده شود.
1-2- ضرورت، اهداف و اهمیت موضوع
در پژوهش حاضر انگیزه انتخاب به عنوان «بررسی مبنای پذیرش توبه در اسقاط حدود» تبیین این نکته می باشد که، با توجه به اهمیت توبه و سفارشهای زیادی که نسبت به آن شده و در قانون مجازات به عنوان عامل اسقاط حدود می باشد. متهم می تواند از این راهکار( توبه) استفاده و خود را از مجازات نجات دهد، لذا جهت جلوگیری از سوء استفاده احتمالی در این مسئله نیاز به یک راهکار مناسب می باشد.
با مشخص شدن پذیرش توبه، زمان توبه، همچنین رابطه علم قاضی با آن و مبنای پذیرش آن در اسقاط حدود می توان، تا حدود زیادی به تمام سؤالاتی که در آینده مطرح خواهد شد، پاسخ مناسبی داد. قانونگذار در برخی جرائم عواملی را که موجب تخفیف یا سقوط مجازات می شود، را ذکر نموده است. در حقوق جزای اسلامی، از جمله عواملی که منجر به سقوط مجازات می شود، تحقق توبه مجرم در شرایط خاص مد نظر قانونگذار می باشد.
به نظر می رسد که مبنای پذیرش توبه آیات قرآنی و روایات می باشد. با توجه به پذیرش توبه در اسقاط حدود، می توان گفت که در زمان خاصی توبه کردن می تواند باعث اسقاط حدود شود، مثل آنکه اگر توبه قبل از قیام بینه انجام گیرد، توبه باعث اسقاط حدود می شود. همچنین در مسئله توبه و علم قاضی، علم قاضی نقش مؤثری را بر عهده دارد.
با توجه به اینکه این امر مهم (توبه) یک مسئله فقهی، اخلاقی و…..است، وارد مسئله حقوق گردیده و تحت شرایط خاص، باعث اسقاط مجازات حدود می گردد.
در این پژوهش ضرورتی که به نظر می رسید تا به این موضوع (مبنای پذیرش توبه در اسقاط حدود )پرداخته شود، این بود که:
1- مبنای پذیرش توبه دراسقاط حدود مشخص گردد، مثلاً معلوم گردد که مبنای پذیرش آیات قرآنی است یا روایات یا دیگر موارد.
2- با توجه به ارزش و اهمیت توبه در اسلام اکثر فقها توبه بعد از قیام بینه را کار ساز نمی دانند و نسبت به اثر گذاری آن قبل از قیام بینه معتقدند.
3- در بحث پذیرش توبه توسط قاضی در محکمه و نیز چگونگی احراز آن و عدم توجه کافی در قانون مجازات اسلامی کنونی، لذا به عنوان یک چالش در این پژوهش به آن پرداخته شده است.
1-3- پرسش های تحقیق
پرسش های بنیادینی که زیر بنای این اثر را تشکیل می دهد، عبارتند از:
سؤال اصلی: مبنای پذیرش توبه در اسقاط حدود چیست ؟
سؤالات فرعی
1- آیا در اسقاط حدود، مرور زمان می تواند اماره ای بر توبه باشد؟
2-آیا توبه کردن پس از قیام بنیه باعث اسقاط حدود می شود؟
3-آیا قاضی می تواند در پذیرش توبه متهم ، به علم خود استناد کند؟
1-4- فرضیه
1- مبنای پذیرش توبه در اسقاط حدود آیات قرآنی و روایات می باشد.
2- مرور زمان نمی تواند اماره ای بر توبه باشد.
3- توبه کردن پس از قیام بینه باعث اسقاط حدود نمی شود.
4- در رابطه علم قاضی و توبه، علم قاضی نقش مؤثری را بر عهده دارد.
1-5- روش تحقیق
روش تحقیق در این پایان نامه، به شکل تفصیلی – تحلیلی می باشد.
روش جمع آوری اطلاعات در این نوشتار بصورت کتابخانه ای است و بعد از مراحل مطالعه و فیش برداری، کار تدوین آغاز شده است. روش نگارش پایان نامه نیز به این صورت است که در هر مبحث، نگارنده ابتدا به طرح موضوع و تعریف آن پرداخته، سپس اهمیت و ارزش موضوع، آراء و نظرات فقها و حقوقدانان را درباره آن موضوع بیان نموده است، و بعد از آن قوانینی که در رابطه با آن موضوع است را، بیان میکند.
1-6- مروری بر تحقیقات گذشته
علیرغم جایگاه والای توبه در سیستم حقوقی جزای اسلامی و ابعاد کاربردی وسیع این امر مهم، در مقام بحث و تبیین نظری، تاکنون هیچ اثر فقهی و حقوقی بطور مستقل موضوع را مورد بررسی قرار نداده است. و بعضی فرضیه های این حقیر به صورت بسیار مختصر در پایان نامه ها و مقالات آمده است که در ذیل به آنها اشاره خواهم نمود:
1- پایان نامه ای با موضوع نقش توبه در سقوط مجازات اثر مصطفی اسماعیلی سال 1386 مدرسه عالی شهید مطهری در تهران. فرضیه نامبرده این بود که، قاضی می تواند در احراز توبه به علم خود استناد کند. در نتیجه در موردی که قاضی علم داشته باشد می تواند به علم خود عمل کند، و علم برایش حجیت دارد و اما در موردی که قاضی علم ندارد، محل اجرای قاعده اصاله الصحه و قاعده تدرء الحدود بالشبهات است.
2- مقاله ای با موضوع نقش توبه در سقوط مجازات از دیدگاه قرآن کریم، اثر حسنعلی مؤذن زادگان سال 1389. فرضیه نامبرده این است که، پذیرش توبه بواسطه علم قاضی باعث اسقاط مجازات حدود می شود. نتیجه: در صورتی که قاضی بتواند اصلاح و تربیت مجرم را با تعریف فرآیند مشخص احراز کند، مجازات حدود ساقط خواهد شد.
با توجه به اینکه موضوع پایان نامه این حقیر، مبنای پذیرش توبه در اسقاط حدود می باشد، لذا می توان گفت، پایان نامهها و مقالاتی که در این مورد وجود دارد فقط به طور مختصر و کوتاه نسبت به بعضی از فرضیه ها پرداخته اند ولی تحقیقی کامل تاکنون نسبت به تمام ابعاد این موضوع بعمل نیامده است.
2-1- معناشناسی توبه
2-1-1- معناشناسی لغوی توبه
توبه از«تابَ» به معنای«بازگشت» یا از«توب» به معنای «بازگشتن» است. ابن فارس در معجم مقائیس الغه می گوید: « توب، التاء والواو و الباءُ کلمه واحده تدّل الی رجوع، یقال تاب من ذنبه ای رجع عنه، یتوب الی الله توبه، و متاباً» (ابن فارس، بی تا ، ج 1، ص 357).
در«مجمع البحرین» آمده است: «هاء» در«توبه» هم برای تأنیث مصدر گفته شد، و هم برای وحدت، مثل «ضربهً» یعنی «یکبار زدن» (الطریحی، 1983، ص15)، اما «جوهری» در«صحاح»، «تاء» در توبه را «تاء وحدت» دانسته و به نقل از « اخفش» آورده است: «التوب» جمع «توبه» مثل«عوم و عومه» (الجوهری، 1990،ص91). مشتقات توبه، هم به تنهایی کاربرد دارند و هم با حرف جرّ استعمال می شوند؛ هرگاه با حرف جر«الی» همراه شوند، همانند آیه «وَ إِن تَتوبا إِلیَ اللهِ فَقَد صَغَت قُلُوبَکُما»؛ «اگر شما از کار خود توبه کنید به نفع شماست، زیرا دلهایتان از حق منحرف گشته است» (تحریم/4)، معنای آن، حال عبد پشیمانی است که به سوی خدای خویش باز میگردد. در این حالت، صیغه «تواب» به معنای «بسیار توبه کننده» است (خرمشاهی، 1377،ج 1،ص814).
اما اگر تاب و مشتقات آن، با حرف جرّ«علی» استعمال شوند، به معنای «دادن توفیق توبه و بخشش و پذیرش آن از سوی خداوند است » ( الجوهری، 1990، ص 92) .
همانطورکه در سوره «نساء» آمده است: « إِنَّمَا التّوبهَ عَلی اللهِ لِلَّذینَ یعملونَ السّوءَ بجهالهٍ ثُمّ یتوبون مِن قریبٍ فَاوُلئکَ یَتُوبُ اللهُ عَلَیهِم وَ کانَ اللهُ عَلیماً حَکیماً»؛ « محققاً خداوند توبه آنهایی را می پذیرد که عمل ناشایسته را از روی نادانی مرتکب شوند پس از آنکه زشتی آن عمل دانستند به زودی توبه کنند پس خدا آنها را می بخشد و خداوند (به امور عالم ) دانا و به مصالح خلق داناست.» ( نساء/17) در این صورت، «توّاب» به معنای توبه پذیر و بخشنده می باشد ( خرمشاهی، 1377،ص 814): « إِنَّهُ هُوَ اَلتََّوابُ اَلرَّحیم»؛ چرا که خداوند توبه پذیر و مهربان است ( بقره / 37).
2-1-2- معناشناسی اصطلاحی توبه
برای شناخت بهتر معنای اصطلاحی توبه، نظرات فقها و حقوق دانان را به طور مجزا بیان می نماییم:
2-1-2- 1- معناشناسی فقهی توبه
2-1-2-1-1- معناشناسی توبه از نظر فقه امامیه
گروهی از فقهای امامیه توبه را، صرف پشیمانی و بازگشت به سوی خداوند تعریف نموده اند مثلاً«شیخ بهائی» در تعریف توبه می گوید: «توبه در اصطلاح پشیمانی از گناه به خاطر گناه بودن آن است» ( الجبعی العاملی، 1381، ص 485).
در شرح کشف المراد آمده است:
«توبه عبارت است از ندامت و پشیمانی بر اعمال زشت که در گذشته انجام داده و نیز اجتناب کردن از کارهای قبیح در زمان حاضر، و نیز مصمّم بودن بر عدم اعاده اعمال قبیحه در آینده…اگر تصمیم بر ترک گناه در مستقبل گذشته باشد کاشف از این است که او پشیمان نیست …»(محمدی، 1370، ص 570).
همچنین «خواجه نصیرالدین طوسی» در این زمینه می نویسد: توبه به معنای «بازگشت از معصیت است و اول باید دانست گناه چه باشد» ( طوسی، 1376، ص 122).
اما در مقابل گروهی دیگر در آثار خود، توبه را «بازگشت به خدا و پشیمان بودن از گناه و عزم بر عدم عود به معصیت» معنا نموده اند ( موسوی بجنوردی، 1376، ص 109).
بیان مرحوم «میرزای بجنوردی» ایشان را در زمره گروهی اخیر قرار می دهد: «توبه عبارت است از پشیمانی نسبت به گناهانی که فرد در گذشته مرتکب شده، همراه با عزم بر ترک آن در آینده » (البجنوردی، 1377، ج 7، ص326).
2-1-2-1- 1-2- فقه اهل سنت
«ابوحامد امام محمد غزالی» در تعریف توبه می نویسد: «توبه پشیمانی از گناه، با عزم بر ترک می باشد» (الغزالی، 1419، ص326) همچنین «سهل تستری» می گوید: « توبه، تبدیل حرکات مذموم به حرکات ممدوح است (الغزالی، بی تا، ج 4، ص4)، و یا در تعریف دیگری آمده است: «توبه بازگشت از مذمومات شرعی و حرکت به سوی ممدوحات شرعی است» (الشیبانی، 1419، ص 41).
2-1-2- 2- معناشناسی حقوقی توبه
از آنجا که توبه از مفاهیمی است که در فقه اسلامی به علم حقوق وارد گشته، لذا حقوق دانان، صرفاً به تطبیق این امر مهم با سیستم حقوق جزای وضعی پرداخته و در تعریف و آثار، متأثر از کلام فقها می باشند.
در «ترمینولوژی حقوق» توبه «ندامت از گناه» معنا گردیده است (جعفری لنگرودی، 1381، ج 2، ص1451). همچنین در «بابسته های حقوق جزای عمومی» آمده است: «توبه، بازگشت از گناه و پشیمان شدن از نافرمانی خداست» ( گلدوزیان، 1385، ص149). «عبدالقادر عوده» نیز، توبه را «پشیمانی و عزم بر ترک افعال گذشته» معنا نموده است (عوده،1373، ج 2، صص 99-98).
همانگونه که در تعاریف فوق مشهود است، استفاده از عباراتی نظیر «گناه» و «نافرمانی خدا» نشان دهنده تأثیرپذیری حقوق وضعی از فقه اسلامی، در تعریف توبه می باشد. در صورتی که شاید چنین عباراتی در علم حقوق، وجهی نداشته باشد؛ لذا گروهی از حقوق دانان، به اشکال فوق توجه کرده و در صدد ارائه تعریفی حقوقی از توبه برآمده است: «توبه پشیمانی و بازگشت از جرم و گناه و خودداری مجرم از تکرار آن می باشد» ( ولیدی، 1382، ج 4، ص 29).