فهرست
عنوان صفحه
فهرست مطالب…………………………………………………………………………………………………أ-ز
فهرست جداول……………………………………………………………………………………………….ح-ط
فهرست اشكال و نمودار ………………………………………………………………………………………ی
فهرست نقشه ها……………………………………………………………………………………………..ك-ل
فصل اول: کلیات تحقیق………………………………………………………………
چكیده………………………………………………………………………………………………………………….
مقدمه………………………………………………………………………………………………………………….2
1-1-بیان مسئله……………………………………………………………………………………………………4
1-2-سؤالات تحقیق……………………………………………………………………………………………..6
1-3-فرضیه ی تحقیق……………………………………………………………………………………………6
1-4-سابقه ی تحقیق…………………………………………………………………………………………….7
1-5-ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………………………….9
1-6-اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………..10
1-7-روش انجام تحقیق………………………………………………………………………………………10
1-8-روش و ابزار گردآوری اطلاعات…………………………………………………………………..10
1-9-جامعه ی آماری و تعداد نمونه………………………………………………………………………11
1-10-روش تجزیه و تحلیل اطلاعات……………………………………………………………………11
1-11-تعریف واژگان………………………………………………………………………………………….12
عدالت فضایی………………………………………………………………………………………………….12
عنوان صفحه
تسهیلات عمومی شهری……………………………………………………………………………………12
شهر گرگان………………………………………………………………………………………………………12
فرایند تحلیل سلسله مراتبیAHP………………………………………………………………………..12
فصل دوم: ادبیات تحقیق……………………………………………………………..
مقدمه……………………………………………………………………………………………………………….14
2-1-مفاهیم فضا، عدالت اجتماعی و عدالت فضایی………………………………………………..15
2-1-1-فضا………………………………………………………………………………………………………15
2-1-1-1-فضا در جغرافیا…………………………………………………………………………………..16
2-1-1-2-فضای شهری……………………………………………………………………………………..18
2-1-2-عدالت…………………………………………………………………………………………………..20
2-1-2-1-عدالت جغرافیایی………………………………………………………………………………..21
2-1-2-2-عدالت محیطی……………………………………………………………………………………22
2-1-2-3-عدالت اجتماعی………………………………………………………………………………….23
2-1-2-4-عدالت اجتماعی و شهر………………………………………………………………………..25
2-1-2-5-عدالت اجتماعی و برنامه ریزی شهری…………………………………………………….27
2-1-2-6-عدالت اجتماعی و رفاه اجتماعی……………………………………………………………28
2-1-2-7-عدالت اجتماعی و احساس سرزندگی…………………………………………………….30
2-1-2-8-عدالت اجتماعی و توسعه پایدار……………………………………………………………31
2-1-3-عدالت فضایی………………………………………………………………………………………..33
2-1-3-1-عدالت فضایی شهری…………………………………………………………………………..34
2-1-3-2-نابرابری فضایی و اجتماعی در شهرها…………………………………………………….35
عنوان صفحه
2-1-4-مکاتب شهری، جغرافیایی و عدالت اجتماعی……………………………………………….38
2-1-4-1-عدالت در یونان باستان………………………………………………………………………..38
2-1-4-2-عدالت اجتماعی و مکاتب شهری…………………………………………………………..40
2-1-4-3-عدالت اجتماعی و آنارشیسم…………………………………………………………………40
2-1-4-4-عدالت اجتماعی و کارکردگرایان…………………………………………………………..41
2-1-4-5-عدالت اجتماعی و رادیکالیسم………………………………………………………………42
2-1-4-6-عدالت اجتماعی و لیبرالیسم………………………………………………………………….44
2-2-تسهیلات شهری………………………………………………………………………………………….46
2-2-1-تسهیلات و خدمات عمومی شهری…………………………………………………………….46
2-2-2-تسهیلات شهری و عدالت فضایی………………………………………………………………48
2-2-3-تسهیلات شهری و دسترسی………………………………………………………………………49
2-2-4-کیفیت زندگی…………………………………………………………………………………………51
2-2-4-1-کیفیت زندگی شهری…………………………………………………………………………..52
2-2-4-2-کیفیت زندگی و عدالت اجتماعی…………………………………………………………..54
2-2-5-سیستم اطلاعات جغرافیایی……………………………………………………………………….55
2-2-6-فرایند تحلیل سلسله مراتبی……………………………………………………………………….56
2-2-7-خود همبستگی فضایی……………………………………………………………………………..57
جمع بندی………………………………………………………………………………………………………..59
فصل سوم: معرفی محدوده ی مورد مطالعه……………………………………..
مقدمه……………………………………………………………………………………………………………….61
3-1-تاریخچه……………………………………………………………………………………………………62
عنوان صفحه
3-1-1-شهر گرگان در دوره ی قبل از اسلام………………………………………………………….62
3-1-2-شهر گرگان(استرآباد قدیم)در دوره پس از اسلام………………………………………….64
3-1-3-شهر گرگان در دوره معاصر………………………………………………………………………64
3-2-خصوصیات جغرافیایی و اقلیمی شهر……………………………………………………………..65
3-2-1-موقعیت جغرافیایی شهر……………………………………………………………………………65
3-2-1-1-عوارض طبیعی……………………………………………………………………………………66
3-2-2-توزیع شیب……………………………………………………………………………………………66
3-2-3-زمین شناسی…………………………………………………………………………………………..67
3-2-3-1-خصوصیات تکتونیکی زمین………………………………………………………………….67
3-2-4-خاک…………………………………………………………………………………………………….68
3-2-5-پوشش گیاهی…………………………………………………………………………………………69
3-2-6-منابع آب……………………………………………………………………………………………….69
3-2-6-1-منابع آبهای سطحی………………………………………………………………………………69
3-2-6-2-منابع آبهای زیر زمینی………………………………………………………………………….70
3-2-7-شرایط اقلیمی و آب و هوایی……………………………………………………………………70
3-2-7-1-دمای هوا……………………………………………………………………………………………70
3-2-7-2-بارش………………………………………………………………………………………………. 71
3-2-7-3-رطوبت……………………………………………………………………………………………..72
3-2-7-4-سایر شرایط(تابش آفتاب، گرد و غبار)……………………………………………………72
3-3-خصوصیات اقتصادی…………………………………………………………………………………..73
3-3-1-وضعیت اشتغال و فعالیت…………………………………………………………………………73
3-4-خصوصیات جمعتی و اجتماعی…………………………………………………………………….75
3-4-1-خانوار و ترکیب آن…………………………………………………………………………………75
عنوان صفحه
3-4-2-ترکیب سنی……………………………………………………………………………………………75
3-4-3-نسبت جنسی………………………………………………………………………………………….77
3-4-4-وضع سواد…………………………………………………………………………………………….79
3-4-5-وضع مهاجرت………………………………………………………………………………………..81
3-5-الگوی توسعه……………………………………………………………………………………………..82
3-6-بررسی سابقه ی تهیه ی طرح های شهری در شهر گرگان…………………………………..82
3-7-وضعیت کمی و کیفی کارکردهای مختلف شهری…………………………………………….83
3-7-1-کاربری مسکونی……………………………………………………………………………………..83
3-7-2-کاربری تجاری……………………………………………………………………………………….84
3-7-3-کارکرد آموزشی……………………………………………………………………………………..85
3-7-4-کارکرد فرهنگی………………………………………………………………………………………85
3-7-5-کارکرد مذهبی………………………………………………………………………………………..86
3-7-6-کارکرد ورزشی………………………………………………………………………………………87
3-7-7-کاربری بهداشتی- درمانی…………………………………………………………………………89
3-7-8-کارکرد اداری…………………………………………………………………………………………90
3-7-9-کارکرد فضای سبز………………………………………………………………………………….91
جمع بندی………………………………………………………………………………………………………..93
فصل چهارم: یافته های تحقیق………………………………………………………
مقدمه……………………………………………………………………………………………………………….95
4-1-تعیین میزان دسترسی نواحی شهر گرگان به تسهیلات عمومی……………………………..96
4-2-تحلیل سلسله مراتبی(AHP)…………………………………………………………………………98
عنوان صفحه
4-2-1-آماده سازی و رقومی کردن لایه های اطلاعات مکانی وتهیه ی نقشه ی فواصل
……………………………………………………………………………………………………………………..100
4-2-2-طبقه بندی مجدد نقشه ها بر اساس ارزشگذاری آنها……………………………………104
4-2-2-1-تحلیل دسترسی به خدمات پستی…………………………………………………………109
3-2-2-2-تحلیل دسترسی به جایگاه های سی ان جی و بنزین………………………………..111
4-2-4-تشکیل ماتریس مقایسه ی زوجی و وزن دهی معیارها با استفاده از نرم افزار
AHP …………………………………………………………………………………………………………..115
4-2-5-تعیین درجه ی سازگاری………………………………………………………………………..119
4-2-6-تلفیق معیارهای وزن گذاری شده و تهیه ی نقشه ی نهایی دسترسی به تسهیلات….. ………………………………………………………………………………………………………………………………..121
4-3-خودهمبستگی فضایی………………………………………………………………………………..123
4-3-1-ضریب موران……………………………………………………………………………………….123
4-3-2-آماره ی عمومیG………………………………………………………………………………….125
4-3-3-ضریب دو متغیره ی موران……………………………………………………………………..127
جمع بندی………………………………………………………………………………………………………130
فصل پنجم: جمع بندی، نتیجه گیری و ارائه ی پیشنهادات………………….
5-1-آزمون فرضیه……………………………………………………………………………………………132
5-1-1-فرض اول…………………………………………………………………………………………….132
5-1-2-فرضیه ی دوم……………………………………………………………………………………….133
5-2-نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………135
5-3-پیشنهادات……………………………………………………………………………………………….138
منابع فارسی…………………………………………………………………………………………………….140
عنوان صفحه
منابع لاتین……………………………………………………………………………………………………….148
Abstract………………………………………………………………………………………………………..
فهرست جداول
عنوان صفحه
(3-1)وضعیت اشتغال جمعیت 10 ساله و بیشتر 1390……………………………………………..73
(3-2) شاغلان بر حسب جنس و گرههای عمده ی فعالیت سال 1390………………………….74
(3-3)جمعیت شهر گرگان بر حسب سن و جنس، سال 1390…………………………………….76
(3-4)نسبت جنسی جمعیت شهر گرگان سال 1390………………………………………………..78
(3-5)نسبت باسوادی جمعیت 6 ساله و بیشتر در سال 1390……………………………………..80
(3-6)مهاجران وارد شده به شهر گرگان طی سالهای 1385 تا 1390 بر حسب سن و جنس …..
……………………………………………………………………………………………………………………….81
(3-7)طرح های توسعه ی شهری تهیه شده برای شهر گرگان……………………………………83
(3-8)سرانه ی کاربری تجاری شهر گرگان…………………………………………………………….84
(3-9)سرانه ی کاربری فرهنگی شهر گرگان……………………………………………………………86
(3-10)سرانه ی کاربری مذهبی شهر گرگان……………………………………………………………87
(3-11)سرانه ی کاربری ورزشی شهر گرگان…………………………………………………………..88
(3-12)سرانه ی کاربری درمانی شهر گرگان…………………………………………………………..89
(3-13)سرانه ی کاربری اداری- انتظامی شهر گرگان……………………………………………….90
(3-14)سرانه ی کاربری فضای سبز شهر گرگان………………………………………………………91
(4-1)شعاع عملکرد هر یک از کاربریها………………………………………………………………..104
(4-2) طبقه بندی تسهیلات عمومی بر مبنای شعاع عملکرد1……………………………………106
(4-3) طبقه بندی تسهیلات عمومی بر مبنای شعاع عملکرد2……………………………………106
(4-4) مطلوبیت دسترسی به نواحی شهر گرگان بر مبنای مساحت و درصد………………..113
(4-5) مقیاس کمی برای مقایسه ی زوجی معیارها…………………………………………………116
(4-6) جدول مقایسه ی زوجی…………………………………………………………………………..118
عنوان صفحه
(4-7) اوزان اختصاص داده شده به هر یک از تسهیلات…………………………………………119
(4-8) مقدار RI پیشنهادی ساعتی………………………………………………………………………120
(4-9)میزان مطلوبیت نواحی شهر گرگان به لحاظ دسترسی به کلیه ی تسهیلات عمومی
…………………………………………………………………………………………………………………….122
فهرست اشکال و نمودار
عنوان صفحه
(2-1)شكل انواع خودهمبستگی فضایی………………………………………………………………….58
(3-1)نمودار بارش ماهیانه ی شهر گرگان……………………………………………………………..71
(3-2)جمعیت شهر گرگان بر حسب سن و جنس سال 1390…………………………………….77
(3-3)نسبت جنسی جمعیت شهر گرگان در سال 1390……………………………………………..79
(3-4)نمودار نسبت باسوادی جمعیت 6 ساله و بیشترسال 1390…………………………………80
فهرست نقشه ها
عنوان صفحه
(3-1)مسیر دیوار تدافعی گرگان…………………………………………………………………………..63
(3-2)موقعیت منطقه مورد مطالعه در کشور، استان و شهرستان…………………………………..65
(3-3)كاربری های شهر گرگان در وضعیت موجود………………………………………………..92
(4-1) توزیع فضایی تسهیلات عمومی شهر گرگان………………………………………………….97
(4-2) فاصله از دبستان……………………………………………………………………………………..100
(4-3) فاصله از دبیرستان…………………………………………………………………………………..100
(4-4) فاصله از مدارس راهنمایی……………………………………………………………………….101
(4-5) فاصله از بیمارستان………………………………………………………………………………….101
(4-6) فاصله از پارک……………………………………………………………………………………….101
(4-7) فاصله از کتابخانه……………………………………………………………………………………101
(4-8) فاصله از مجموعه های ورزشی…………………………………………………………………102
(4-9) فاصله از کلانتریها…………………………………………………………………………………..102
(4-10) فاصله از مساجد……………………………………………………………………………………102
(4-11) فاصله از مراکز آتش نشانی…………………………………………………………………….102
(4-12) فاصله از مراکز پستی……………………………………………………………………………..103
(4-13) فاصله از جایگاههای سی ان جی……………………………………………………………..103
(4-14) فاصله از جایگاههای بنزین……………………………………………………………………..103
(4-15)نقشه دسترسی به دبستان ها……………………………………………………………………..106
(4-16) نقشه دسترسی به مدارس راهنمایی………………………………………………………….106
(4-17) نقشه دسترسی به دبیرستانها…………………………………………………………………107
(4-18) نقشه دسترسی به بیمارستانها……………………………………………………………………107
عنوان صفحه
(4-19) نقشه دسترسی به پارک های شهری…………………………………………………………107
(4-20) نقشه دسترسی به کتابخانه ها……………………………………………………………..107
(4-21) نقشه دسترسی به مجموعه های ورزشی……………………………………………………108
(4-22) نقشه دسترسی به کلانتری ها………………………………………………………………….108
(4-23) نقشه دسترسی به مساجد……………………………………………………………………….108
(4-24) نقشه دسترسی به ایستگاههای آتش نشانی………………………………………………….108
(4-25) نقشه دسترسی به مراکز پستی………………………………………………………………….110
(4-26) نقشه دسترسی بر اساس جمعیت………………………………………………………………110
(4-27) نقشه کالیبره شده بر مبنای جمعیت………………………………………………………110
(4-28) نقشه نهایی مطلوبیت دسترسی به پست……………………………………………………..110
(4-29) نقشه دسترسی به جایگاه سی ان جی………………………………………………………..111
(4-30) نقشه دسترسی بر اساس جمعیت………………………………………………………………111
(4-31) نقشه کالیبره شده بر مبنای جمعیت……………………………………………………….111
(4-32) نقشه نهایی مطلوبیت دسترسی به سی ان جی…………………………………………….111
(4-33) نقشه دسترسی به جایگاه بنزین………………………………………………………………..112
(4-34) نقشه دسترسی بر اساس جمعیت………………………………………………………………112
(4-35) نقشه کالیبره شده بر مبنای جمعیت……………………………………………………….112
(4-36) نقشه نهایی مطلوبیت دسترسی به بنزین……………………………………………………..112
(4-37) نقشه دسترسی به کلیه تسهیلات عمومی شهر گرگان…………………………………..122
(4-38) نقشه توزیع تسهیلات عمومی بر مبنای شاخص موران………………………………124
(4-39) نقشه توزیع تسهیلات عمومی بر مبنای آماره ی عمومی G………………………..126
(4-40) نقشه تحلیل همبستگی دو متغیره ی موران………………………………………………128
چکیده
مهمترین معیار برای تحلیل وضعیت عدالت فضایی در شهر چگونگی توزیع تسهیلات و خدمات شهری است و میزان و چگونگی توزیع تسهیلات می تواند نقش مؤثری در جابجایی فضایی جمعیت و تغییرات جمعیتی در مناطق شهری داشته باشد. این پژوهش با هدف تحلیل عدالت فضایی در نقاط شهری گرگان با تأکید بر تسهیلات عمومی شهری وبررسی رابطه ی بین توزیع تسهیلات و جمعیت، 13 نوع از تسهیلات عمومی را مورد بررسی قرار داده است.روش تحقیق از نوع توصیفی، تحلیلی و کاربردی بوده و جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای و با استفاده از ابزار پرسشنامه و جمع آوری داده ها با مراجعه به سازمانها و ادارات مربوطه انجام شده است. در تحلیل داده ها نیز روشهای AHP، ضریب موران، آماره عمومی G و روش دو متغیره ی موران در محیط نرم افزارهای GIS وGeo DA به کار برده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد دسترسی به تسهیلات عمومی شهری در شهر گرگان در نواحی مرکزی و محلات قدیمی شهر بیشتر و نواحی حاشیه ای از کمترین دسترسی برخوردار می باشند. همچنین نتایج حاصل از ضریب موران و آماره ی عمومی G بیانگر این نکته است که توزیع تسهیلات از نوع خوشه ای و با تمرکز بالاست یعنی نواحی که دارای تراکم تسهیلات می باشد در مجاورت هم واقع شده اند. برای بررسی رابطه ی بین تراکم جمعیت و تراکم تسهیلات عمومی از ضریب موران دو متغیره استفاده شد که نتایج حاکی از رابطه ی ضعیف بین تراکم جمعیت و تسهیلات عمومی است در واقع می توان گفت توزیع تسهیلات بر پایه ی جمعیت در شهر گرگان عادلانه نیست.
واژگان کلیدی: عدالت فضایی، تسهیلات عمومی شهری، شهر گرگان، AHP
مقدمه
شهر پیچیده ترین سکونتگاه انسانی است که در آن وسیع ترین روابط انسانی – محیطی شکل می گیرد. بی توجهی مدیریت شهری به مراکز شهری در جریان رشد شتابان شهری این مراکز را با مشکلات و مسائل متعددی روبه رو کرده که باعث کاهش کیفیت محیط زندگی در آنها شده است. رشد سریع جمعیت و نبود امکانات مالی، فنی و زیر بنایی برای ایجاد کاربریهای عمومی و اجتماعی شهر باعث ایجاد یک ناهمگونی و عدم تعادل در توزیع امکانات گوناگون در شهر شده است که این عامل خود باعث ایجاد انواع آلودگی ها، تراکم شدید جمعیت در نقاط خاصی از شهر و ایجاد عدم امنیت روانی برای خانواده ها شده است. این عوامل توسعه پایدار شهری را که در دهه های اخیر مورد توجه برنامه ریزان شهری بوده است را با مشکلاتی مواجه می کند.بنابراین سازمان فضایی متعادل در شهرها نوعی از پایداری شهری است و زمانی محقق خواهد شد که هماهنگی و سازگاری منطقی بین پراکنش جمعیت و توزیع خدمات در شهرها به وجود آید. از آنجایی که سرزمینی را می توان توسعه یافته قلمداد کرد که از نظر اجتماعی – فرهنگی به سطح توسعه یافتگی رسیده باشد بنابراین اگر به توسعه با دید اجتماعی – فرهنگی توجه نماییم، می توان گفت که توسعه یافتگی همان راهیابی به سوی عدالت اجتماعی است. عدالت در شهر باید به دنبال تخصیص مناسب و متناسب امکانات و خدمات ،استفاده از توانهای بالقوه و بالفعل در شهر،از بین بردن شکاف بین فقیر و غنی و جلوگیری از به وجود آمدن زاغه های فقر باشد، نوعی از عدالت که از آن به عنوان عدالت فضایی نام برده می شود.
تحلیل سلسله مراتبی روشی برای کمک به تصمیم گیران است تا اهداف و راهکارهای خود را در یک محیط پیچیده ی بدون ساختار و غیرشفاف، اولویت بندی و طبقه بندی کنند. یکی از وظایف اساسی مدیران، تصمیم گیری است و سازمان ها با تصمیماتی که مدیران آنها در محیط های اختصاصی اتخاذ می کنند، آنها را به هدفهای از پیش تعیین شده هدایت و نزدیک می کنند. برای استفاده از داوری و قضاوت کارشناسی تصمیم گیران، در این روش مسأله تصمیم گیری به مؤلفه هایی تفکیک شده و به طور سلسله مراتبی مرتب می گردد. سپس با استفاده از دیدگاهها و نظرات برای هر یک از مؤلفه های این فرایند بالاترین اولویت مؤلفه های مسأله تعیین می شود بدین ترتیب توجه تصمیم گیر را نسبت به ضرورت آن جلب می نماید. از جمله مهمترین کاربردهای عملی AHP عبارت از این می باشد که چارچوبی برای مشارکت گروهی در تصمیم گیری و حل مسأله فراهم می سازد. از آنجایی که قادر نیستیم بدون یک معیار اندازه گیری نماییم لذا نیاز به شیوه ای داریم تا معیارهای جدید را برای اندازه گیری ویژگی های ناملموس توسعه دهیم.فرایند تحلیل سلسله مراتب، مدل انعطاف پذیری است که اجازه می دهد تا به وسیله ی ترکیب نمودن قضاوت و ارزشهای شخصی به شیوه ای منطقی تصمیم گیری شود. در واقع نیازمند شیوه ای هستیم که به وسیله ی آن بدانیم آیا عوامل تاثیرات یکسانی بر نتیجه دارند یا نه و یا اینکه آیا تأثیرات آنها متفاوت است.
1-1-بیان مسئله:
به دنبال انقلاب صنعتی و پس از آن در قرن بیستم جمعیت شهرنشین در جهان افزایش یافته و شهرنشینی به شیوه غالب زندگی بشر تبدیل شده، به طوریکه جمعیت جهان از 3 در صد در سال 1800 میلادی به 9/68 درصد در سال 2005 رسیده است(ذاکریان و همکاران،1389: 62). در ایران نیز شهرنشینی از دهه ی 1300 آغاز و در طی سالهای 1340 تا 1355 با شتاب بیشتری