وبلاگ

در سرتا سر تاریخ ایران، ارتش از اهمیت سیاسی و نظامی و اجتماعی بزرگی برخوردار بوده است. هر کشوری برای حفظ مرزهای خود در مقابل تهاجمات خارجی و همچنین برای محافظت از امنیت داخلی خصوصاً در برابرکانون های سیاسی، اجتماعی، ضد حکومت نیاز به قوای نظامی و انتظامی(ارتش) دارد، چون عملکرد گروه های حاکم بر جامعه با خواست های مردم هماهنگ و گاه متعارض است، وجود این دو نیرو که معمولاً در پیوند و همدست یکدیگرند در جامعه ضروری است. این دو نیرو در اکثر جوامع سنتی و از جمله در ایران چنان ساختار مشترکی هستند که گاه تفکیک آنها مشکل است[1]. از لحاظ اهمیت موضوع باید این نکته را به یادداشت که در دوره حکومت رضا شاه ساختار قشون متحد الشکل و به طور کلی ارتش نوین ایران بنا نهاده شد و ارتش به عنوان رکن اصلی قدرت در حکومت پهلوی تبدیل شد و دولت و مجلس هیچ نقشی در نیروهای نظامی کشور نداشتند و کنترل کامل ارتش در دست رضا شاه بود و ارتش پیوستگی زیادی با سلطنت داشت و مع الوصف ارتش پشتیبان حکومت پهلوی بود.

با اشغال ایران در شهریور 1320 و سقوط دولت مطلقه رضا شاه، ارتش نوینی را که او تشکیل داده بود از هم فروپاشید. با روی کار آمدن محمد رضا شاه او به عنوان فرمانده کل قوا منصوب شد و با کمک ایالات متحده آمریکا  ارتش را بازسازی و در اختیار خود گرفت. ارتش بازسازی شده در سال 1325 در مقابله با جدا سازی آذربایجان نقش مؤثری ایفاء کرد و مدتی بعد رزم آرا ریاست ستاد ارتش را بر عهده گرفت و به تقویت آن پرداخت. ارتش در این دوره تحت تأثیر گروه های گوناگون سیاسی قرار داشت و به تأثیر پذیری از فضای سیاسی کشور گروه های چون سازمان نظامی افسران حزب توده، کانون افسران بازنشسته و سازمان افسران ناسیونالیست پدید آمد و به گسترش نقش خود در ارتش تأکید داشتند. پس از ملی شدن صنعت نفت، دکتر مصدق به نخست وزیری رسید. اما دولت تسلطی بر عملکرد نظامیان نداشت و نظامیان به تشویق دربار به مخالفت با سیاست های دکتر مصدق می پرداختند و از این رو دکتر مصدق با در اختیار گرفتن منصب وزارت جنگ سعی می کرد سلطه ی دربار را بر ارتش کم رنگ کند و سیطره ی دولت را بر ارتش بیشتر سازد. پس از 30 تیر 1331 شاه مجبور بود با سیاست های دکتر مصدق همراهی کند و شاه مجبور شد که ریاست وزارت جنگ را به دکتر مصدق واگذار کند زیرا در آن مقطع شاه توانایی مقابله با افکار عمومی را نداشت. تلاش دکتر مصدق برای وادار کردن شاه به سلطنت و نه حکومت بود با این وجود روابط دکتر مصدق با مجلس از یک سو و با شاه از سوی دیگر به پایان راه و بن بست نزدیک می شد.

 به نظر می رسد در این دوره 12 ساله از شهریور 1320 تا کودتای 28 مرداد 1332، ارتش و سلطنت توانستند به موازات با یکدیگر قدرت از دست رفته را احیاء کنند و به پیوستگی قبل از شهریور 1320 برسانند. در این میان ارتش در اختلافاتی که بین دربار با دکتر مصدق وجود داشت به طرفداری و حمایت از دربار و شاه نقش بازی می کرد. دکتر مصدق برای از میان برداشتن موانع و هموار کردن مسیر دولت و برنامه های خود به پشتیبانی افکار عمومی و روندهای مسالمت آمیز متکی بود. اما مخالفین منتظر فرصت مناسب برای کودتا و توسل به نیروهای نظامی برای سرنگونی او بودند. رد پای کودتا بر ضد دکتر مصدق را می توان از اوایل زمامداری او در تیر 1330 دنبال کرد. به نظر می رسد محافل سیاسی داخلی کشور حتی پیش از

انگلیسی ها و آمریکائیها در فکر کودتا و برکناری دکتر مصدق بوده اند. وقوع کودتای 28 مرداد و نقش افسران نظامی در سرنگونی دولت دکتر مصدق بیانگر آن است که دکتر مصدق در نیل به این هدف خود برای تسلط بر ارتش ناکام مانده است. زیرا دکتر مصدق معتقد بود که ارتش باید زیر نظر و کنترل غیر نظامیان و توسط آنها اداره شود و ارتش با سرنگونی دولت دکتر مصدق و جایگزین کردن یک فرد نظامی به قدرت نمایی پرداخت. در این پژوهش سعی شده است که دوران چند ماهه دولت دکتر مصدق را که از جمله دوران مهم و حساسی از تاریخ معاصر ایران می باشد بررسی و گرایش های سیاسی افسران ارتش را در دوره دوساله دولت دکتر مصدق و تأثیرات متقابل ارتش و سیاست را مورد ارزیابی قرار دهد.

 پایان نامه حاضر در شش فصل نوشته شده که شامل یک فصل کلیات و در پنج فصل اصلی تهیه و تنظیم شده است.

 فصل اول: این فصل مربوط به فصل کلیات می باشد.

 فصل دوم: این فصل با نگاهی کوتاه به وضع نیروهای نظامی ایران در اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی اول دارد که از سه مبحث تشکیل شده است. مبحث اول نگاهی مختصر به واحدهای نظامی قبل از کودتای 1299 دارد که این واحدهای نظـامی شامل: ژاندارمری، بریگاد قزاق، بریگـاد مرکـزی و نیـروهای نظـامی بیگانگـان می باشد. در مبحث دوم نگاهی مختصر به چگونگی تشکیل و ایجاد قشون متحد الشکل که زمینه های پیدایش و تأسیس ارتش نوین را ایجاد می کند و در برگیرنده دو گرایش در ارتش، سازمان ستاد و لشکرها، تحصیلات و آموزش نظامیان، نظام وظیفه، تسلیحات و تجهیزات، منابع مالی، امنیه و نظمیه می باشد. در مبحث سوم به توضیح درباره تقویت و توسعه ارتش نوین پرداخته ایم که شامل: سازمان ستاد لشکرها، نفرات و بودجه، آموزش و تسلیحات، نیروی هوایی و دریایی، امنیه و نظمیه را در بر می گیرد.

فصل سوم: این فصل تحت عنوان نظامیان، فترت و احیای دولت مطلقه ایــران از 1320تا1330 را در بـر می گیرد که از دو مبحث تشکیل می شود. مبحث اول در مورد تهاجم روس و انگلیس به ایران و فروپاشی ارتش و نهایتاً اشغال پایتخت و کناره گیری رضا شاه از حکومت را مورد ارزیابی قرار می دهد. در مبحث دوم به ادامه بازسازی ارتش پرداخته ایم که شامل: سازمان لشکرها، ستاد و آموزش، ژاندارمری، نیروی دریایی و هوایی، مستشاران آمریکا در ایران، بحران آذربایجان، رزم‌آرا در صحنه سیاست را بررسی می کنیم.

فصل چهارم: این فصل دربردارنده سازمانهای نظامی در دوره نخست وزیری دکتر مصدق می باشد که به نخست وزیری دکتر مصدق و سازمان نظامی افسران حزب توده، کانون افسران بازنشسته و سازمان افسران ناسیونالیست را مورد تحلیل  قرار می دهد. البته در این فصل سعی شده است که بیشتر نقش  و عملکرد سازمان افسری حزب توده مورد بررسی قرار داده شود.

فصل پنجم: این فصل با عنوان گذاری دکتر مصدق و ارتش قصد دارد عملکرد دکتر مصدق و نحوه تصفیه ارتش و چگونگی سیطره و تسلط دکتر مصدق بر ارتش را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد و به چگونگی وقایع 30 تیر ماه و 9 اسفند ماه 1331 و ماجرای توطئه، ربودن و قتل افشار طوس رئیس شهربانی را بررسی کند.

فصل ششم: که فصل پایانی پایان نامه می باشد. تحت عنوان ارتش و فروپاشی دولت دکتر مصدق نام گرفته است و به همین امر زمینه ها و دلایل فروپاشی این ساختار عظیم را دسته بندی و تحلیل خواهیم کرد که عبارت است از: ارتش و کودتا، ارتش و کودتای 25 مرداد 1332، ارتش و کودتای 28 مرداد 1332، نقش و عملکرد افسران حزب توده در کودتای 28 مرداد، نقش و عملکرد افسران طرفدار سلطنت در کودتای 28 مرداد و نقش و عملکرد افسران ناسیونالیست در کــودتای 28 مرداد، و با انجــام جمع بندی و نتیجه گیری پایان نامه به اتمام می رسد.

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسأله

در سراسر تاریخ ایران، ارتش از اهمیت سیاسی و اجتماعی بزرگی برخوردار بوده است. ارتش نوین ایران پس از کودتای سوم اسفند 1299 تشکیل شد و در دی 1300 به طور رسمی آغاز به کار کرد. واحدهای نظامی در قشون متحد الشکل ادغام شدند و تحت نظر وزارت جنگ و فرماندهی واحدی قرار گرفتند. کلیه ی واحدهای نظامی و انتظامی تا پایان سلطنت رضا شاه از حوزه ی نظارت قوه مقننه، قوه مجریه و کابینه خارج و زیر نظر مستقیم رضاشاه بودند. بدنبال اشغال ایران از طرف متفقین در سوم شهریور 1320 به فروپاشی ارتش انجامید. اما ضرورت حفظ ارتش برای دفاع از تمامیت ارضی کشور و تسلط بیگانگان به بخشی از خاک ایران باعث شد که حکومت مرکزی و سیاسی کشور به بازسازی ارتش بپردازد و محمدرضا شاه بعنوان فرمانده کل قوا، با کمک ایالات متحده ارتش را بازسازی و در اختیار خود قرار دهد. ارتش بازسازی شده در سال 1325 در مقابله با جدا سازی آذربایجان نقش مؤثری ایفا کرد و مدتی بعد رزم آرا ریاست ستاد ارتش را بر عهده گرفت و به تقویت بیشتر آن پرداخت.

 ارتش در این دوره تحت تأثیر گروه های گوناگون سیاسی قرار گرفت و به تأثیر پذیری از فضای سیاسی کشور گروه هایی چون سازمان نظامی حزب توده، سازمان افسران بازنشسته و سازمان افسران ناسیونالیست پدید آمد و به گسترش نقش خود درارتش تأکید داشتند. پس از ملی شدن صنعت نفت دکتر مصدق به نخست وزیری رسید اما دولت تسلطی بر عملکرد نظامیان نداشت. نظامیان به تشویق دربار به مخالفت با سیاستهای دکتر مصدق می پرداختند از این رو مصدق تصمیم گرفت با در اختیار گرفتن منصب وزارت جنگ سلطه ی دربار را بر ارتش کم رنگ کند و سیطره ی دولت را بر ارتش بیشتر کند. پس از 30 تیر مصدق آن چنان قدرت و دربار از آن چنان ضعفی برخوردار بود. تلاشهای دکتر مصدق برای وادار کردن شاه به سلطنت و نه حکومت بود با این وجود، روابط مصدق با مجلس از یک سو و با شاه از سوی دیگر به پایان راه و بن بست نزدیک می شد.

مصدق برای از میان برداشتن موانع و هموار کردن مسیر دولت و برنامه های خود به پشتیبانی افکار عمومی و روند مسالمت آمیز متکی بود. اما مخالفین منتظر فرصت مناسبی برای کودتا و توسل به نیروهای نظامی برای سرنگونی او بودند. ردپای کودتا بر ضد مصدق را می توان از اوایل زمامداری او درتیر 1330 دنبال کرد. به نظر می رسد محافل سیاسی داخلی مخالف مصدق حتی پیش از انگلیسی ها و آمریکائیها در فکر کودتا و برکناری دکتر مصدق بودند. وقوع کودتای 28 مرداد و نقش افسران نظامی در سرنگونی دولت دکتر مصدق بیان گر آن است که دکترمصدق در نیل به این هدف خود برای تسلط بر ارتش ناکام مانده است و ارتش با سرنگونی دولت دکتر مصدق و جایگزین کردن یک فرد نظامی به قدرت نمایی پرداخت.

2-1- سوالات تحقیق