چاه
در قوانين عادي، از جمله قانون مدني و قوانين و مقررات مربوط به آب از چاه و انواع آن تعريف نشده است، و تنها به ذكر انواع چاه بدون تشريح و توضيح بسنده شده است.[1] ليكن دانستن معنا و مفهوم چاه و ارائه‌ي تعريف از آن اصطلاح كه فني بوده و در حقوق نيز بحث شده و كاربرد دارد، لازم و ضروري مي‌باشد.
در فرهنگ‌هاي ادب فارسي، چاه را به اين صورت تعريف كرده‌اند:
چاه واژه‌اي است پهلوي (cah) به معناي گودال تنوره مانندي كه در زمين حفر كنند، و براي بالا آمدن آب يا ريختن فاضلاب از آن استفاده مي‌نمايند.[2]
آقاي مرتضي سرمد، در كتاب «حقوق آب» درباره‌ي چاه، تصريح مي‌كند: «ميله‌ي عمودي كه به وسيله‌ي مقني حفر مي‌شود تا به سطح آب رسيده و سپس مقدار هم در داخل آب حفاري مي‌كنند تا به مقداري آب مورد نظر برسند. ضمناً اين گودال استوانه‌اي شكل كه در زمين حفر مي‌كنند، گاهي آب بر مي‌دارند و گاهي فاضلاب در آن مي‌ريزند».
در فرهنگ آبياري و زهكشي در خصوص چاه آمده است، كه چاه حفره يا سوراخ مصنوعي مي‌باشد كه به طور عمودي حفر شده و آب زيرزميني از طريق شكاف و خلل در آن تراوش مي‌كند. بعضي از اساتيد در تعريف چاه مي‌گويند: «چاه عبارت است از يك سوراخ بزرگ استوانه‌اي شكل قائمي است كه سطح زمين را به يك مخزن آب زير زميني مربوط مي‌كند و اگر اين سوراخ يا حفاري از سطح زمين در يك لايه نفوذپذير باز شود تا به آب برسد، در اين حالت يك چاه سطحي ايجاد مي‌شود. ولي اگر حفر چاه به علت نرسيدن به آب ادامه يابد و از لايه و قشر نفوذناپذير بگذرد و به يك مخزن آب محصور برسد، در اين حالت چاه به وجود آمده را چاه عميق مي‌گويند. چاهي كه آب آن فوران مي‌كند و خودبخود از زمين خارج مي‌شود، چاه آرتزين نيز مي‌گويند ليكن ممكن است چاهي آرتزين باشد ولي فوران كننده نباشد.[3]
در خصوص حفر چاه‌ها بايد گفت كه حفر چاه كم عمق دستي از قديم‌الايام به منظور تأمين آب انسان و احشام و غيره در كشور ما متداول بوده است و همچنين بايد گفت كه قدمت اين قبيل چاه‌ها بيشتر از قنات‌ها نيز مي‌باشند، چرا كه انسان ابتدا با حفر اين گونه چاه‌ها پي به آب‌هاي زيرزميني برده و اقدام به بهره‌برداري از آنها نموده است، به اين نوع چاه‌ها به علت اينكه با ابزارهاي دستي حفر مي‌شوند چاه‌هاي دستي نيز مي‌گويند.[4]
چون در ضمن مطالب مربوط به كليات و مسائل چاه، به چاه‌هاي دستي و معمولي و آرتزين كه از انواع چاه‌ها مي‌باشد توضيحات مختصري ارائه گرديد، در اينجا به دو نوع از انواع چاه‌ها كه از نظر بهره‌برداري از آب زيرزميني نسبت به ديگر انواع چاه‌هاي اشاره شده اهميت بيشتري دارد، مي‌پردازيم.
- چاه عميق
و آن چاهي است كه توسط دستگاه‌هاي حفاري و ديواره آن لوله‌گذاري بتني يا فلزي شده باشد و در داخل آن تلمبه نصب و لااقل 20 متر از سطح ايستابي هم پايين‌تر حفر كرده باشند و براي آبياري اراضي با وسعت زياد به علت حجم برداشت زياد آب از آن استفاده مي‌كنند.[5]
- چاه نيمه عميق
چاهي است كه به وسيله‌ي مقني در سفره اول آب حفره شده باشد و در داخل آن تلمبه و احتمالاً كوره‌هايي هم زير آب براي ازدياد تراوش آب حفر كرده باشند.
در اين نوع چاه‌ها نيز تا چندين متر، به اصطلاح توي آب حفاري مي‌شود، ولي در هر حال عمق آن از چاه‌هاي عميق كمتر است. در چاه‌هاي نيمه عميق يا كم عمق، موتوري كه مقدار حفاري زير سطح آب زيرزميني يعني قسمت آبدهي چاه كم است، ممكن است براي به دست آوردن آب بيشتر، كوره‌ها يا مجراهاي افقي، در جهات مختلف حفر بشود. اين مجراهاي افقي كه معمولاً در زير سطح آب حفر مي‌گردد، باعث مي‌شود كه آب‌هاي زيرزميني را بكشد و به چاه اصلي هدايت كند. حفاري در اين نوع چاه‌ها غالباً 6 متر يا بيشتر در زير سطح آب انجام مي‌شود و كوره‌ها در اين عمق، قرار دارد.
چاه‌هاي نيمه عميق از لحاظ نوع حفر دو گونه مي‌باشند، چاه‌هاي دستي نيمه عميق و چاه‌هاي ماشيني نيمه عميق. چاه‌هاي نيمه عميق نوع اول با ابزار دستي از قبيل كلنگ و بيلچه و يا كمپرسورهاي هوا حفر و تخليه مواد به چرخ چاه، قرقره و پنج صورت مي‌گيرد، قطر اين چاه‌ها غالباً بيش از 70 سانتي‌متر بوده و همچنين اكثر آنها فاقد لوله جدار مي‌باشند.
حفر چاه‌هاي عميق و نيمه عميق از نظر تاريخي مربوط به سال‌هاي بعد از جنگ جهاني دوم مي‌باشد كه ابتدائاً براي مصارف زراعتي و باغ‌هاي نزديك شهرهاي بزرگ معمول گشته و تعداد اينگونه چاه‌ها محدود بود. ليكن از اين منابع آبي، بعداً براي تأمين آب در مزارع و روستاها نيز استفاده كردند و تعداد آن روز به روز افزايش يافت، استفاده از اين آبها تحول بزرگي در مناطق شهري و روستايي از نظر مصارف خانگي، صنعتي و به ويژه كشاورزي به وجود آورده است. دلايلي كه حفر اينگونه چاه‌ها در ايران بسيار معمول شده به شرح ذيل مي‌باشد:
- استفاده از منابع آب‌هاي زيرزميني زياد به علت اعماق بيشتري كه اين چاه‌ها در مقايسه با ساير منابع آب دارند.
- صرفه‌جويي در هزينه و وقت براي حفاري چاه‌هاي عميق و امكان رسيدن سريع‌تر به آب مورد نياز.
- رايج شدن كشت‌هاي جديد، مثل چغندر قند، خيار، خربزه و غيره كه احتياج بيشتري به آب دارند.
بايد اذعان نمود كه چاه‌هاي عميق، امروزه مهمترين وسيله بهره‌برداري از منابع آب‌هاي زيرزميني مي‌باشد، به گونه‌اي كه در حال حاضر، آب شهرهاي بزرگ و متعدد دنيا و يا آب كشاورزي مناطق وسيع زراعتي و همچنين صنايع به وسيله چاه‌هاي عميق تأمين مي‌شود.[6]
كشيدن آب از اين نوع چاه‌ها به وسيله‌ي دلو با چرخ چاه، انواع تلمبه‌ي دستي، تلمبه‌هاي موتوري كوچك و در بعضي موارد با بهره گرفتن از حيوانات مثل شتر، گاو و اسب صورت مي‌گيرد. عمق آن از 25 متر تا 50 متر زير سطح زمين با توجه به وضعيت آبدهي منطقه و امكان حفاري متغير مي‌باشد، نظر به عمق آن و تأسيسات حفاظتي و ابنيه جنبي حريم آن دايره‌اي به شعاع سه تا چهار متر مناسب خواهد بود. اما در خصوص چاه‌هاي ماشيني نيمه عميق، بايد گفت كه اين دسته از چاه‌ها نيز با دستگاه‌هاي حفاري موتوري و با بهره گرفتن از روش‌هاي مختلف حفر و در آنها انواع لوله‌هاي جدار نصب مي‌شود. آبكشي از اين چاه‌ها عموماً به وسيله‌ي پمپ‌هاي توربيني و الكتروپمپ انجام مي‌شود. عمق اين چاه‌ها نيز از 25 تا 50 متر از زير سطح زمين مي‌باشد.[7]
[1]. رشيدي، حميد، فرهنگ اصطلاحات حقوقي صنعت آب و برق، ص50.
[2]. همان، ص 52.
[3]. جنيدي، محمد جواد، آب‌شناسي و هيدرولوژي، ص 74.
[4]. كردواني، پرويز، منابع و مسائل آب در ايران، ص 234.
[5]. سرمد، مرتضي، حقوق آب، ص 49.
[6]. كردواني، پرويز، منابع و مسائل آب در ايران، ص244.
[7]. آيرملو، نوالدين، حريم منابع آب، تبريز: انتشارات پيك نور، سال1380، صفحات 201-202.