فهرست مطالب
عنوان صفحه فهرست علایم و نشانهها ……………………………………………………………………………………………………………………………………… د
فهرست جدولها …………………………………………………………………………………………………………………………………………………. و
فهرست شکلها …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ز
فهرست نمودارها …………………………………………………………………………………………………………………………………………………. ح
فصل اول: مقدمه و کلیات طرح تحقیق
1-1 مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2
2-1 اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 6
3-1 سوالات تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 6
4-1 فرضیهها ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 7
5-1 ضرورت انجام تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 7
6-1 روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 7
7-1 جنبه جدیدبودن و نوآوری ……………………………………………………………………………………………………………………….. 7
فصل دوم: بخش انرژی در روابط ایران، امریکا و شرکتهای نفتی بینالمللی
1-2 مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 9
2-2 الزامات توسعه تکنولوژی در صنعت نفت ………………………………………………………………………………………………….. 9
2-3 سطوح قابلیتهای تکنولوژیکی …………………………………………………………………………………………………………………. 11
2-4 چشم انداز توسعه تکنولوژی در صنایع بالادستی نفت و گاز …………………………………………………………………… 14
2-5 بازیگران تکنولوژی در عرصه بالادستی ……………………………………………………………………………………………………… 15
2-6 تکنولوژی و بازار نفت و گاز …………………………………………………………………………………………………………………….. 17
2-7 نقش نفت در اقتصاد ایران …………………………………………………………………………………………………………………………. 18
2-8 انواع قراردادهای بخش نفت و گاز …………………………………………………………………………………………………………….. 18
2-8-1 قراردادهای امتیازی …………………………………………………………………………………………………………………………….. 19
2-8-2 قراردادهای مشارکت در تولید …………………………………………………………………………………………………………… 19
2-8-3 قراردادهای مشارکت در سرمایهگذاری ……………………………………………………………………………………………… 20
2-8-4 قراردادهای خدماتی ……………………………………………………………………………………………………………………………. 21
2-9 تحریمها ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 23
2-9-1 ادبیات تحریم ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 23
2-9-2 روشهای تحریم (انواع تحریم) …………………………………………………………………………………………………………… 24
2-9-3 زمان شروع تحریمها و روند شکلگیری آنها در مورد ایران ……………………………………………………………….. 25
فصل سوم: روش تحقیق
3-1 مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 30
3-2 تاریخچه مختصری از نظریه بازیها ………………………………………………………………………………………………………… 30
3-3 مقدمهای بر نظریه بازیها ………………………………………………………………………………………………………………………… 33
3-4 بازیهای ایستا با اطلاعات کامل ……………………………………………………………………………………………………………… 37
3-4-1 فرم استراتژیک بازیها ……………………………………………………………………………………………………………………… 38
3-4-2 فرم ماتریسی بازی …………………………………………………………………………………………………………………………… 40
3-4-3 تعادل نش ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 41
3-5 بازیهای پویا با اطلاعات کامل ………………………………………………………………………………………………………….. 41
3-5-1 بازی با اطلاعات تمام و ناتمام …………………………………………………………………………………………………….. 43
3-5-2 مجموعه اطلاعاتی ………………………………………………………………………………………………………………………… 43
3-5-3 فرم استراتژیک یک بازی فرم بسط یافته …………………………………………………………………………………… 44
3-5-4 تعادل SPE در بازی …………………………………………………………………………………………………………………… 45
3-6 پیشینه تحقیق …………………………………………………………………………………………………………………………………… 47
فصل چهارم: نظریه بازیها و تحلیل تحریم در بخش انرژی ایران
4-1 مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 52
4-2 بازی ایستا …………………………………………………………………………………………………………………………………………… 52
4-2-1 مجموعه بازیکنان ………………………………………………………………………………………………………………………….. 52
4-2-2 استراتریها ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 55
4-2-3 پیامد بازیکنان ………………………………………………………………………………………………………………………………. 56
4-2-4 تعادل نش ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 61
4-3 بازی پویا ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 62
4-4 معادلات رفتاری بازیکنان …………………………………………………………………………………………………………………… 68
فصل پنجم: خلاصه، نتیجه گیری و پیشنهاد ……………………………………………………. 74
منابع …………………………………………………………………………………………………………… 80
1 مقدمه
“تحریمهای اقتصادی[1] به عنوان ابزاری برای نیل به اهداف سیاست خارجی استفاده میشوند. به همین علت دولت امریکا در پیشبرد سیاست خارجی خود به تحریمهای اقتصادی روزافزون متوسل میشود.” (علیخانی ، 1380)
از نظر “باری ای کارتر[2]” تحریمهای اقتصادی به معنی “تدابیر قهرآمیز اقتصادی علیه یک یا چند کشور برای ایجاد تغییر در سیاستهای آن کشور است و یا دست کم بازگوکننده نظر یک کشور درباره این قبیل سیاست هاست.”
“بدین ترتیب عبارت “تحریمهای اقتصادی” به معنی اقدامات غیرنظامی است ک بر انتقال کالا، خدمات و یا سرمایه به یک کشور خاص، تأثیر نامطلوبی میگذارد و هدف از برقراری آن تنبیه یا مجازات و یا وادار ساختن آن کشور به تطبیق خود با اهداف سیاست دولت تحریمکننده از اقدامات و رفتارهای آن کشور است.” (بهروزیفر، 1383)
تحریمهای اقتصادی در طول قرنها جزئی از مهارتهای دیپلماتیک بوده و هست. اساسأ تحریمها برای حصول اهداف متفاوتی مورد استفاده قرار میگیرند و بعضی مواقع بصورت اقدامات قهری اتخاذ شده سیاست خارجی به جز جنگ، ابزار چندجانبه دیپلماسی بازدارنده، استراتژی برای ایجاد تغییرات سیاسی و اجتماعی در کشور هدف، یا حتی مقدمهای بر جنگ میباشد.
تحریم علیه ایران از جانب کشورهای غربی و در جهت توقف در پیشرفت برنامه اتمی ایران شکل گرفت. این تحریمها تا کنون نتوانسته بر روی برنامه اتمی ایران تاثیرگذار باشد، بلکه تاثیرات منفی بر روی اقتصاد ایران گذاشته است. این تحریمها در زمینههای اقتصادی، علمی، سیاسی، فروش سلاح و مهمات میباشد. این تحریمها بخش نفت و گاز ایران را شامل نمیشود، اما تحریمهای یکجانبه امریکا و فشارهای این کشور بر شرکتهای نفتی متقاضی به سرمایهگذاری در ایران موجب شده آنها تمایلی به انعقاد قرارداد جدید نداشته باشند.
نخستین تحریم جامع سراسری علیه ایران در دوران معاصر، تحریم بریتانیا علیه ایران بمنظور واکنش در برابر انتخاب دکتر محمد مصدق به وزارت بود که هدف ملیسازی صنعت نفت را دنبال میکرد. اولین قطعنامه شورای امنیت علیه ایران در زمان نخستوزیری محمد مصدق و بمنزله واکنش علیه ملی شدن صنعت نفت ایران صادر شد. امریکا نیز در سال 1980تحریمهای اقتصادی وسیعی را در واکنش به تصرف سفارت آمریکا در تهران علیه ایران وضع نمود. در سال ۱۹۹۵، بیل کلینتون رئیس جمهور وقت آمریکا اقدام به وضع تحریم‌هایی نمود که به موجب آن شرکتهای نفتی آمریکایی از سرمایهگذاری در طرحهای نفت و گاز ایران منع شده بودند. همچنین روابط بازرگانی با ایران نیز یکجانبه قطع گردید در سال 1996 کنگره قانون تحریم ایران ـ لیبی را تصویب کرد که مشخصه عمده آن تحریم سرمایه‌گذاری‌ها در پروژه‌های نفت و گاز دو کشور بود.
در ژوئن 2010 نیز قانون تحریمهای یکجانبه در کنگره آمریکا علیه سیستم بانکی و انرژی ایران به تصویب رسید. به موجب این قانون، شرکتهای خارجی که به پیشرفت صنعت نفت ایران کمک کنند و همچنین بانک‌های خارجی که زمینه دسترسی ایران به سیستم مالی بینالمللی را فراهم کنند، از فعالیت گسترده در ایالات متحده و دریافت امتیاز‌های مالی منع خواهند شد. گفتنی است تاکنون شمار بانک‌های ایرانی جای گرفته در فهرست تحریمهای آمریکا به 21 بانک رسیده است.
بطور کلی دلایل و اهداف وضع تحریم عبارتند از:
– تمایل به تأثیرگذاری در سیاستها یا حتی ایجاد تغییر در نظام سیاسی یک کشور.
– تنبیه و مجازات یک کشور به علت سیاستهای آن کشور و نشان دادن مخالفت خود با سیاستهای هدف تحریم.
– ایجاد تغییر در نظام سیاسی کشور هدف تحریم و بوسیله ایجاد بیثباتی در آن کشور.
– کاهش توان نظامی کشور هدف.
– برحذر داشتن کشور تحریمشده از تعقیب برخی سیاستهای ناخوشایند در آینده (بازدارندگی).
– برای برخی محافل داخلی کشور تحریمکننده مسجل شود که دولت آن کشور در صورت اقتضا برای تعقیب منافع ملی خود اقدام میکند.
و اهمیت رابطه با ایران را برای امریکا میتوان اینگونه بیان کرد:
– دارا بودن منابع انرژی عظیم مانند نفت و گاز.
– وجود بازارهای مصرفی و پرسود برای کالاهای خارجی.
– موقعیت جغرافیایی حساس و استراتژیک ایران.
– برخوردار بودن ایران از جایگاه بانفوذ در میان کشور های اسلامی.
– تشویق ایران برای تغییر در تخصیص منابع تا این کشور نتواند از طریق گسترش سلاحهای کلاسیک و فعالیتهای هستهای، منافع امریکا و دوستان آنرا تهدید کند. (عرفانی راد، 1380)
– تبدیل ایران به پایگاهی در خدمت اهداف و منافع امریکا.
هم چنین از میان علل تحریم ایران از سوی امریکا می توان به موارد زیر به طور خلاصه اشاره کرد:
– اهداف و منافع امریکا در خلیج فارس و تهدیدی که از طرف ایران متوجه آنهاست.
– تلاش ایران باری دستیابی به تسلیحات هسته ای و سایر انواع تسلیحات کشتار جمعی.
– نقض حقوق بشر توسط ایران.
– اتخاذ سیاستهای خصمانه علیه منافع ایران.
تحریمها معمولا به دو شکل دوجانبه و چندجانبه (بین المللی) توسط دولتها علیه کشورهای رقیب یا دشمن اعمال میشوند تا از طریق آن دولت یا دولتهای تحریمکننده به اهداف سیاسی خود دست یابند.
در خصوص استفاده ایران از تسلیحات هستهای تاکنون بارها قطعنامههایی از سوی شورای امنیت مبنی بر تحت فشار قرار دادن ایران از سوی دیگر دولتها به ایران صادر شده است. که اولین قطعنامه در این زمینه در دسامبر 2006 و آخرین قطعنامه در تاریخ ژوئن 2010 به تصویب شورای امنیت رسیده است.
“لذا چگونگی برخورد و مقابله با نظام حکومتی جدید ایران در سالهای بعد از 1979 همواره یکی از متون سیاست خارجی و مباحث استرتژیک دولت امریکا بوده است. در این مقطع زمانی همواره رفتار مقابلهگرایانه دولت آمریکا به عنوان موضوعی محوری وتعیینکننده بر سرنوشت سیاسی این کشور تأثیر گذاشته است.” ( عرفانیراد، 1380 )
“از بعد از استقرار نظام حکومتی جدید ایران در زمستان 1979، ایالت متحده امریکا بارها از این ابزار علیه ایران استفاده نموده که مهم ترین آن [3]ILSA میباشد.
ایالت متحده امریکا به عنوان یکی از بزرگترین مصرفکنندگان و واردکنندگان و نیز دومین تولیدکننده نفت خام جهان به شمار میرود. بنابراین سیاستها واقدامات این ابرقدرت اقتصادی جهان، تأثیرات قابل توجهی بر بازارهای انرژی ونیز تولیدکنندگان و مصرفکنندگان عمده انرژی جهان بر جای خواهد گذاشت.” (بهروزیفر، 1383)
“یکی از اقدامات قابل توجه امریکا تهدید به اعمال مجازات کشورهایی است که در طرحهای توسعهای حوزههای جدید نفتی ایران سرمایهگذاری نمایند. بطوریکه قانون تکمیلی ژولای 1996 در مورد تحریم ایران و لیبی تقریبا تمامی تجارت دوجانبه را که درآن شرکتهای خارجی در سال بیش از 40 میلیون دلار در حوزههای جدید نفتی ایران سرمایهگذاری نمایند را ممنوع کرد. البته این سقف در سال 1997 به 20 میلیون دلار در سال کاهش یافت.” (بهروزی فر، 1383)
از سویی با توجه به اهمیت بسیار زیادی که برداشت از میدانهای مستقل و مشترک منطقه برای دولت ایران دارند به نظر میرسد که ایران باید همچون شرکای خود و دیگر کشورهای منطقه نسبت به گسترش و توسعه میادین نفتی وگازی خود اقدام کند. ازجمله اقدامات لازم برای شتاب بخشیدن به این مورد اقدام به جلب مشارکت بیشتر شرکتهای بینالمللی نفتی با توجه به تجهیزات پیشرفته آنها میباشد. درحالیکه ایران برای جلب شرکتهای غیرامریکایی و ترغیب آنها به سرمایهگذاری در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی خود علیرغم تحریمهای امریکا مجبور بوده و هست تا هزینههای بیشتری بپردازد. ضمن اینکه در صورت ادامه روند فعلی قطعا زیانهای جبرانناپذیری متوجه کشور و وضعیت نفت یکصد ساله ایران خواهد شد.
در این میان کاهش درآمدهای حاصل از برداشت از مخازن مشترک و برداشت حداکثری کشورهای همسایه موضوعی است که نباید بسادگی از کنار آن گذر کرد. (www.mehrnews.com)
از سویی با توجه به برنامه سایر کشورها که خواهان افزایش میزان پتانسیل خود هستند ایران عملأ جایگاه دوم خود را در اوپک از دست خواهد داد. (www.naftnews.com)
از طرفی دیگر اگر درآمد ملی تحققیافته با آنچه که در برنامه توسعه آمده است متفاوت باشد، این به معنای عدم تحقق اهداف برنامه توسعه اقتصادی است که برای دولت ایران چندان مطلوب نیست. پس دولت باید راهی را انتخاب کند که درآمد ملی افزایش یابد که با توجه به وابستگی ایران به درآمدهای نفتی راه حل موردنظر وی این است که منابع نفتی خود را گسترش دهد و برای این منظور از حضور شرکتهای بینالمللی نفتی در منطقه استفاده کند و ظرفیت تولید خود را افزایش دهد.
1-2- اهداف تحقیق
- بررسی تأثیر تحریم بر میزان برداشت از منابع نفت وگاز ایران.
- بررسی تأثیر تحریم بر سرمایهگذاری شرکتهای نفتی بینالمللی در منابع نفت و گاز ایران.
- بررسی اثرات تحریم بر منافع امریکا.
- پیشبرد مطالعات و بررسیهای علمی در این زمینه.
- شناسایی راهکارهای علمی وعملی مقابله با این نوع تحریم با استفاده از تئوری بازیها.
1-3- سوالات تحقیق
بر اساس تحقیقات انجام گرفته در زمینه تحریمهای اعمال شده مشاهده شده که این تحریمها اثرات منفی بر اقتصاد ایران گذاشته است. با توجه به اهمیت بسیار این اثرات اقتصادی بر بخش نفت و گاز ایران در اینجا این سوال وجود دارد:
تحریم بخش نفت و گاز ایران از طریق تعامل بین ایران، امریکا و شرکتهای بینالمللی چه تاثیری بر روند رشد و توسعه این بخش دارد؟
1-4- فرضیهها
تحریم بخش نفت و گاز ایران از طریق عدم تعامل بین ایران، امریکا و شرکتهای نفتی باعث تأخیر در رشد و توسعه این بخش شده است.
1-5- ضرورت انجام تحقیق
با توجه به اهمیت بسیار زیادی که میدانهای مشترک برای منطقه دارند و کشورهای منطقه از مدتها قبل بهره برداری از این میدانهای مشترک را آغاز کرده اند به نظر میرسد ایران نیز باید در راستای رقابت با شرکای شیخنشین خود شتاب بیشتری به برداشت از این میادین مشترک دهد. با توجه به روند رو به رشد افزایش استفاده از تحریمها ایران در روابط بینالملل خود با مشکل مواجه شده است از سویی منابع عظیم نفت و گاز ایران نیاز به بهرهبرداری با سرعت بیشتر دارد و بخش عظیمی از تحریمهای آمریکا علیه این منابع عظیم می-باشد.
لذا با توجه به کمبود محسوس مطالعات و بررسیهای علمی و دانشگاهی درباره این موضوع باید در این زمینه مطالعاتی صورت گیرد بلکه بتواند افقی را برای دستاندرکاران و مدیران اقتصادی و سیاسی کشور مشخص نماید.
1-6- روش تحقیق
روش بکار رفته برای تجزیه و تحلیل اطلاعات در این تحقیق، روش تحلیلی – توصیفی است و نتایج اقدامات امریکا علیه ایران در مقاطع زمانی مختلف با مشاهده وضعیت وکمیت وکیفیت مورد توصیف و تحلیل قرار میگیرد. لیکن مبانی نظری موضوع را نظریه بازیها تشکیل میدهد.
1-7- جنبه جدید بودن و نوآوری
این پژوهش از دو جنبه نوآوری دارد. اول اینکه مطالعات معدودی اثرات تحریمهای اقتصادی را بصورت کمی مورد مطالعه قرار دادهاند. تمامی مطالعات صورتگرفته در ایران، اثرات تحریم را بصورت کیفی وتحلیلی مورد بررسی قرار دادهاند. این مطالعه اولین مطالعهای است که تحریم بخش نفت و گاز ایران توسط امریکا را بصورت کمی بررسی مینماید. بعد دیگر نوآوری در روش تحقیق است، تحلیل این موضوع به کمک نظریه بازیها از نوآوریهای این پژوهش به شمار میآید.