وبلاگ

فهرست مطالب………………………………………………………………………………………… هشت

فهرست اشکال……………………………………………………………………………………………. ده

فهرست جداول………………………………………………………………………………………. یازده

فهرست پیوست­ها………………………………………………………………………………….. دوازده

چکیده……………………………………………………………………………………………………….. 1

فصل اول: مقدمه

مقدمه…………………………………………………………………………………………………… 2

فصل دوم: تعاریف و مرور منابع

2-1 اثر سد بر کیفیت آب………………………………………………………………………… 7

2-2 پیامدهای اکولوژیک سدها…………………………………………………………………….. 9

2-3 تأثیر سد بر تنوع ژنتیکی آبزیان…………………………………………………………………. 11

2-4 اثرات فیزیکی احداث سدها………………………………………………………………………… 11

2-5 پارامترهای کیفی آب………………………………………………………………………………. 13

2-5-1 دما………………………………………………………………………………………………… 13

2-5-2 اکسیژن محلول آب…………………………………………………………………………….. 13

2-5-3 اکسیژن مورد نیاز بیوشیمیایی (BOD5)………………………………………………

2-5-4 اکسیژن مورد نیاز شیمیایی (COD)………………………………………………………

2-5-5 نیترات……………………………………………………………………………………….. 15

2-5-6 pH……………………………………………………………………………………………….

2-5-7 هدایت الکتریکی…………………………………………………………………… 15

2-5-8 فسفات………………………………………………………………………………………….. 16

2-6 استفاده از بی­مهرگان درشت کفزی جهت بررسی وضعیت کیفی آب رودخانه ­ها …… 16

2-7 شاخص­های تنوع……………………………………………………………………. 19

2-7-1 شاخص تنوع شانون- وینر……………………………………………………….. 20

2-7-2 شاخص تنوع سیپمسون………………………………………………………………. 20

2-7-3 شاخص تنوع مارگالف………………………………………………………………. 21

2-7-4 غنای آرایه ­ها……………………………………………………………………………. 21

2-8 شاخص­های زیستی……………………………………………………………………… 21

2-8-1 شاخص زیستی BMWP…………………………………………………………………..

2-9 سابقه و اهمیت تحقیق در جهان…………………………………………………………. 24

2-10 سابقه و اهمیت تحقیق در ایران………………………………………………………… 26

2-11 معرفی رودخانه­ی زاینده رود…………………………………………………….. 27

2-12 معرفی دریاچه­ی سد زاینده رود………………………………………………………… 27

فصل سوم: مواد و روش­ها

3-1 انتخاب ایستگاه­ های نمونه برداری……………………………………………………. 29

3-2 روش نمونه برداری……………………………………………………………………… 31

3-2-1 نمونه برداری از آب……………………………………………………………………….. 31

3-2-2 نمونه برداری از کفزیان رودخانه…………………………………………………….. 31

3-3 اندازه گیری فاکتورهای فیزیکی و شیمیایی آب………………………………………. 31

3-4 شناسایی نمونه­ های بی­مهرگان کفزی ………………………………………………… 32

3-5 تحلیل داده ­ها …………………………………………………………………………… 32

3-5-1 محاسبه شاخص­های غنا و تنوع درشت بی­مهرگان کفزی………………………… 32

3-5-2 شاخص­های زیستی BMWP و ASPT…………………………………………………….

3-5-3 بررسی روند تغییرات زمانی و مکانی داده ­ها…………………………………………. 32

3-5-4 بررسی همبستگی بین داده ­ها………………………………………………………… 33

فصل چهارم: نتایج و بحث

4-1 بررسی روند تغییرات مکانی و زمانی پارامترهای کیفی آب رودخانه……………. 34

4-1-1 دمای آب…………………………………………………………………………………………. 34

 

4-1-2 اکسیژن محلول………………………………………………………………………………… 36

4-1-3 BOD5………………………………………………………………………………………………..

4-1-4 COD…………………………………………………………………………………………………

4-1-5 نیترات……………………………………………………………………………………….. 38

4-1-6 pH……………………………………………………………………………………………………

4-1-7 هدایت الکتریکی……………………………………………………………………………….. 40

4-1-8 فسفات…………………………………………………………………………………………. 41

4-2 بررسی روند تغییرات مکانی و زمانی شاخص­های غنا و تنوع درشت بی­مهرگان کفزی…… 42

4-2-1 تعداد خانواده…………………………………………………………………………………. 42

4-2-2 شاخص تنوع شانون………………………………………………………………………… 44

4-2-3 شاخص تنوع مارگالف…………………………………………………………………….. 45

4-2-4 شاخص تنوع سیمپسون……………………………………………………………………… 45

4-3 بررسی روند تغییرات مکانی و زمانی شاخص­های زیستی……………………………… 46

4-3-1 شاخص BMWP…………………………………………………………………………………….

4-3-2 شاخص ASPT………………………………………………………………………………………

4-4 همبستگی بین داده ­ها…………………………………………………………………………….. 48

4-4-1 همبستگی بین پارامترهای کیفی آب رودخانه……………………………………………….. 48

4-4-2 همبستگی بین پارامترهای کیفی آب و شاخص­های محاسبه شده………………………… 48

4-4-3 همبستگی بین شاخص­های محاسبه شده……………………………………………………… 49

فصل پنجم: بحث و نتیجه ­گیری

5-1 نتیجه گیری……………………………………………………………………………………… 52

5-2 پیشنهادات………………………………………………………………………………………… 54

منابع ……………………………………………………………………………………………………55

چکیده:

رودخانه­ها به عنوان یکی از مهم­ترین منابع آبی، نسبت به فعالت­های انسانی بسیار آسیب­پذیر هستند. ایجاد مخازن و سدها یکی از قدیمی­ترین اشکال دخالت انسان در اکوسیستم­های آبی است. سدها با وجود مزایای زیاد (تولید انرژی برق­آبی، کنترل سیلاب و تنظیم سطح آب) پتانسیل تغییر جمعیت موجودات آبزی را نیز دارند. احداث سدها تغییرات مهمی را در رژیم جریان، حمل و انتقال ذرات معلق، مورفولوژی رودخانه، درجه حرارت آب و شرایط شیمیایی به خصوص در پایین دست رودخانه­ها ایجاد می­کنند. درشت بی­مهرگان کفزی تحت تأثیر تغییرات ایجاد شده در زیستگاه قرار می­گیرند. اثر سدها بر جوامع بی­مهرگان کفزی به خاطر نقشی که در عملکرد اکوسیستم رودخانه­ای ایفا می­کنند، بسیار مهم است. رودخانه زاینده رود یكی ازبزرگترین رودخانه­های ایران و مهم­ترین رودخانه جاری درفلات مركزی ایران است که رژیم جریان آن تحت تاثیر سد زاینده رود قرار دارد. به منظور ارزیابی اثر اکولوژیکی ناشی از احداث سد زاینده رود بر جوامع زیستی و کیفیت آب رودخانه زاینده رود، تعداد 6 ایستگاه (ایستگاه­های خرسونک و اورگان قبل از سد، ایستگاه چادگان درفاصله نزدیک زیردست سد و ایستگاه­های حجت آباد، مارکده و هوره در پایین­دست سد) انتخاب و وضعیت کیفی آب و کفزیان رودخانه به روش کمی از تیر ماه 1392 تا خرداد 1393 مورد بررسی قرار گرفت. نمونه برداری از آب و کفزیان رودخانه در هر ایستگاه با 3 تکرار و در تناوب­های زمانی 45 روزه ( هر فصل دو بار) انجام شد. پارامترهای دما، اکسیژن محلول، نیترات، فسفات، BOD5، COD، EC و pH نمونه­ های آب به روش استاندارد اندازه گیری شد. شاخص­های زیستی شامل غنای تاکسونی، BMWP و ASPT و همچنین شاخص­های تنوع شانون، سیمپسون و مارگالف برای جوامع کفزی محاسبه شد. نتایج حاصل در مجموع نشان داد که خصوصیات فیزیکی وشیمیایی آب رودخانه (به جز دما) بین مناطق بالادست و پایین­دست تحت تاثیر ساختار سد نبوده و بیشتر متاثر از تغییرات فصلی است. همچنین شاخص­های تنوع شامل غناء، شاخص­های تنوع شانون، مارگالف و سیمپسون کاهش معنی داری را به خصوص در ایستگاه زیردست سد و کاهش قابل توجهی را در ایستگاه های پایین­دست سد نشان دادند که می­تواند تحت تاثیر سازه سد باشد. تراکم بسیاری از خانواده­های کفزیان در ایستگاه سد کاهش قابل توجهی را نشان داد. در ایستگاه­های پایین­دست سد نیز علاوه بر کاهش تراکم، نوع موجودات نیز تغییر کرده و با نمونه­های سازگار با شرایط جدید جایگزین شدند. همچنین شاخص­های زیستی BMWP و ASPT به ترتیب وضعیت کیفی آب را در ایستگاه زیر دست سد مشابه آب­های آلوده و مشکوک به آلودگی تا آلودگی متوسط احتمالی نشان داد. این افت کیفیت ناشی از آلودگی­های آلی نبوده و بیشتر در اثر تغییر در تراکم و تنوع خانواده ­های کفزیان حاصل شده است.

فصل اول

مقدمه:

آب­های جاری یا رودخانه­ها از مهم­ترین منابع آب هستند که نقش مهمی در تأمین آب مورد نیاز فعالیت­های مختلف کشاورزی، صنعت، شرب و تولید برق دارند. آگاهی از کمیت وکیفیت منابع آب یکی از نیاز­های مهم در برنامه­ریزی و توسعه منابع آب، حفاظت و کنترل آن است. بدیهی است برای آگاهی ازكیفیت منابع آب وتولید اطلاعات جامع و کامل باید پایش­های دائمی انجام شود. چرا كه داشتن اطلاعات جامع، صحیح وقابل اطمینان با دوره­های زمانی مناسب می­تواند عامل مهمی در تصمیم گیری­ها و سیاست­گذاری­ها باشد [13].

رودها نه تنها آب بلکه مقدار زیادی رسوب، کانی­های محلول و پوده­های غنی از مواد غذایی حاصل از پسماند گیاهان و جانوران زنده و مرده را به پایین دست حمل می­کنند. تغییرات یک رودخانه نه تنها وابسته به سرزمین­های گوناگونی است که از آنها می­گذرد، بلکه به تغییرات فصلی و تفاوت میان سال­های خشک و تر نیز مربوط می­شود. تغییرات سالانه و فصلی حجم آب، رسوبات و مواد مغذی شسته شده در یک حوزه آبخیز ممکن است بسیار زیاد باشد، به ویژه در مناطق خشک که بخش بزرگی از بارش سالانه در چند طوفان می­بارد [24].

رودخانه­های یک حوضه آبخیز به عنوان شریان­های حیاتی به شمار می­روند که هر گونه فعالیت بشری به طور مستقیم یا غیر مستقیم بر آنها تأثیر گذار است. امروزه وارد شدن انواع فاضلاب­های صنعتی، شهری، خانگی و کشاورزی و دفع غیر اصولی آنها از یک سو و ایجاد سدها، تغییر مسیر رودخانه­ها و انتقال آب بین حوضه­های آبی از سوی دیگر سبب بروز مشکلات فراوانی در حوضه ­های آبخیز می­شود که مرگ و میر آبزیان، آلوده شدن منابع آب زیر زمینی، آلودگی آب رودخانه­ها و دریاچه­ها از پیامد­های محیط زیستی آن است [28، 58]. بهره­گیری از منابع طبیعی تا حد تحمل محیط زیست، آسیب جبران ناپذیری بر اکوسیستم وارد نمی­کند اما منجر به تغییرات حتمی در آن می­شود [34].

گستردگی کشور، تنوع شرایط اقلیمی، توزیع نامناسب عرصه­های سکونت و فعالیت، نگاه فیزیکی تصمیم گیران کشور به پدیده­ها، گرایش توجه عمومی به منافع کوتاه مدت و مانند آن، همه دست به دست هم داد تا مدیران و افکار عمومی را متقاعد سازد که تنها راه مبارزه با خشکسالی و کم آبی، ایجاد سدهای متعدد بر روی تمامی جریان­های آبی کشور است. ایجاد سدهای مخزنی و سایر سازه­های آبی از جمله فعالیت­هایی است که با وجود منافع اقتصادی و اجتماعی می­تواند خسارت­های جبران ناپذیری بر منابع زیستی و زیست بوم­های آبی وارد نماید [59].

از آنجایی که هر رودخانه به دلیل الگوی خاص جریان خود، سرزمینی که در آن جاری است و نیز گونه­هایی که به آن وابسته­اند، یک پدیده ویژه و منحصر به فرد است، طراحی و الگوی بهره برداری از سد و همچنین پیامدهای آن بر رودخانه و اکوسیستم­های پیوسته به آن نیز ویژه و منحصر به فرد است. تعداد زیادی از سدهای بزرگ و نیز همه سدهای مهم جهان در 6 دهه گذشته تکمیل شده­اند در حالی که پیامدهای محیط زیستی یک سد تا صدها سال پس از ساخت آن نیز ممکن است پدیدار نشود [24]. یک سد را می­توان یک تجربه محیط زیستی بزرگ و برگشت ناپذیر و بدون کنترل تلقی نمود. یک سد، همه شبکه به هم پیوسته حیات در دره رودخانه را از هم می­گسلد. سدها مهم­ترین عامل به خطر افتادن یا انقراض یک پنجم از ماهی­های آب شیرین جهان هستند. سدها زندگی ماهی­ها، دوزیستان، حلزون­ها، حشرات، پرندگان آبزی و سایر گونه­های حیات وحش رودخانه­ای و تالابی را به خطر می­اندازند [79]. سد به عنوان یک مانع در بستر رودخانه خصوصیات فیزیکی و شیمیایی در پایاب را تحت تأثیر قرار می­دهد. ساختمان سد به عنوان یک مانع در مقابل حرکت و عبور اجزاء شناور باعث اختلال در رژیم طبیعی رودخانه شده و آثاری چون تجمع رسوبات در مخزن،