(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)
چکیده
محمد بن‌العباس بن‌علی بن‌مروان بن‌الماهیار(متوفای قرن چهارم) از جمله محدثان معاصر کلینی ; می‌باشد. او دارای آثار متعددی در موضوعات فقه، اصول، تفسیر قرآن و … است. روایات تفسیری وی در چهار کتاب «تأویل ما نزل فی النبی 6، تأویل ما نزل من القرآن فی أهل بیت :، تأویل ما نزل فی شیعتهم، تأویل ما نزل فی أعدائهم»، به عنوان منبع برای مفسران بعد از خود بوده است. مساله اصلی این پژوهه بازیابی، گونه‌شناسی و اعتبارسنجی سندی روایات تفسیری ابن‌الماهیار می‌باشد. ابتدا از باب مقدمه به شناخت‌نامه علمی ابن‌الماهیار پرداخته شده است. بازشناسی کتاب‌های ابن‌الماهیار در تفسیر قرآن، بازیابی روایات تفسیری ایشان که شامل 563 روایت تفسیری و مستدرک بازیابی روایات تفسیری ابن‌الماهیار، از مباحث مهمی است که در این رساله مورد بررسی قرار گرفته است. گونه‌شناسی روایات تفسیری ایشان که عبارتند از روایات سوره ـ آیه شناخت، معنا شناخت، تفسیری ـ تبیینی، تأویلی، جری و تطبیق، و مرتبط در بخش دیگری مورد توجّه قرار گرفته است. در این میان روایات جری و تطبیق بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده‌اند. محتوای اصلی این روایات اثبات بنیاد قرآنی, امامت و ولایت ائمه : می‌باشد. در آخر ملاک و معیار اعتبارسنجی سندی روایات ابن‌الماهیار بیان شده است و نتیجه‌ی آن طبق نظر متأخران به دلیل وجود راوی ضعیف، مهمل، مجهول و … جزء روایات حسن، موثق و ضعیف محسوب می‌شود، اما از منظر قدما ضعف سند موجب ضعف روایت نمی‌شود. بنابراین روایات ابن‌الماهیار با توجّه به ملاک و معیار قدما، حدیث صحیح تلقی می‌شود.
کلید واژه ها : ابن الماهیار، بازیابی، روایات تفسیری، گونه شناسی، اعتبارسنجی سندی.
فهرست مطالب
فصل اول. 1
پیشگفتار. 2
1.1. کلیات.. 3
1.1.1. مسأله تحقیق………………… 3
1.1.2. سؤالات تحقیق.. 4
1.1.3. فرضیات پژوهش…………………. 4
1.1.4.ضرورت و اهداف…………………. 5
1.1.5. پیشینه پژوهش…….. 5
1.1.6. روش و مراحل پژوهش…………… 5
1.1.7. روش و ابزار گردآوری اطلاعات………………… 5
1.1.8. نتایج علمی و عملی تحقیق……………. 6
1.2. مفاهیم………….. 6
1.2.1. بازیابی…………… 6
1.2.1.1. بهره‌ها و فواید…… 7
1.2.1.2. ضرورت و اهداف بازیابی.. 7
1.2.1.3. قواعد و روش‌های بازیابی.. 7
1.2.2. تأویل…………. 8
1.2.3. روایت تفسیری.. 10
1.2.4. گونه‌شناسی روایات تفسیری.. 10
1.2.4.1. روایات آیه ـ سوره شناخت… 11
1.2.4.2. روایات معنا شناخت…….. 11
1.2.4.3. روایات تفسیری ـ تبیینی…….. 11
1.2.4.4. روایات تأویلی.. 11
1.2.4.5. روایات جری و تطبیق……. 11
1.2.4.6. روایات مرتبط. 12
1.2.5. اعتبارسنجی سندی.. 12
1.3. شناخت‌نامه‌ی ابن‌الماهیار. 12
1.3.1. نام و نسب…………….. 12
1.3.2. شخصیت علمی.. 13
1.3.2.1. اساتید و مشایخ.. 14
1.3.2.2. شاگردان ابن‌الماهیار.. 15
1.3.2.3. آثار ابن‌الماهیار.. 15
1.3.2.4. سرگذشت آثار… 16
1.3.3. شخصیت رجالی ابن‌الماهیار.. 18
1.3.3.1. نماى سیاسى ـ مذهبى قم و بغداد در زمان حیات ابن‌الماهیار.. 19
فصل دوم. 21
2.1. کتب چهارگانه ابن‌الماهیار. 22
2.1.1. طرق ابن‌الماهیار.. 22
2.1.2. استناد و اهمیت کتب ابن‌الماهیار.. 23
2.1.3. سرچشمه‌های انعکاس دهندۀ روایات تفسیری کتب ابن‌الماهیار.. 24
2.1.4. بازتاب روایات تفسیری کتب ابن‌الماهیار در منابع بعد از خود. 25
2.1.5. جایگاه ابن‌الماهیار در انتقال تراث تفسیری امامیه. 26
2.1.6. محتوا و مضمون روایات تفسیری کتب ابن‌الماهیار.. 27
2.1.7. منابع کتب ابن الماهیار.. 27
2.1.8. تفاوت پژوهه حاضر با کتاب تأویل ما نزل من القرآن الکریم. 29
2.2. روش بازیابی روایات تفسیری ابن‌الماهیار.. 31
2.2.1. بازیابی روایات تفسیری ابن الماهیار.. 32
(3) سورة آل عمران. 33
(4) سورة النساء. 36
(5) سورة المائدة 37
(7) سورة الأعراف… 38
(9)سورة التوبة. 39
(13) سورة الرعد. 39
(16) سورة النحل. 41
(17) سورة اسراء. 42
(18) سورة الکهف… 47
(19) سورة مریم. 50
(20) سورة طه. 52
(21) سورة الأنبیاء. 55
(22) سورة الحج. 59
(23) سورة المؤمنون. 68
(24) سورة النور. 70
(25) سورة الفرقان. 73
(26) سورة الشعراء. 76
(27)سورة النمل. 80
(28) سورة القصص…. 84
(29)سورة العنكبوت.. 88
(30) سورة الروم. 91
(31) سورة لقمان. 92
(32)سورة السجدة 93
(33) سورة الأحزاب.. 95
(34) سورة سبأ 100
(35) سورة الملائكة / فاطر. 102
(36) سورة یس… 104
(37)سورة الصافات.. 105
(38) سورة ص…. 107
(39) سورة الزمر. 108
(40)سورة المؤمن. 111
(41)سورة فصلت.. 112
(42)سورة الشوری.. 115
(43) سورة الزخرف… 117
(44) سورة الدخان. 123
(45) سورة الجاثیة. 124
(46) سورة الأحقاف… 125
(47) سورة محمد. 126
(48) سورة الفتح. 128
(49) سورة الحجرات.. 129
(50) سورة ق.. 130
(51) سورة الذاریات.. 131
(52) سورة الطور. 131
(53) سورة النجم. 132
(54) سورة القمر. 136
(55) سورة الرحمن. 136
(56) سورة الواقعه. 139
(57)سورة الحدید. 140
(58) سورة المجادلة. 145
(59) سورة الحشر. 147
(60) سورة الممتحنة. 149
(61) سورة الصف… 149
(62)سورة الجمعة. 152
(63) سورة المنافقون. 152
(64) سورة التغابن. 153
(66) سورة التحریم. 153
(67) سورة الملك.. 154
(68) سورة القلم. 155
(69) سورة الحاقة. 156
(70) سورة المعارج.. 158
(72) سورة الجن. 159
(74) سورة المدثر. 160
(75) سورة القیامة. 161
(76) سورة الإنسان. 161
(77) سورة المرسلات.. 163
(78) سورة النبأ 163
(79) سورة النازعات.. 164
(80) سورة عبس… 165
(81)سورة التکویر. 165
(82) سورة الانفطار. 167
(83) سورة المطففین. 167
(84) سورة الانشقاق.. 169
(85) سورة البروج.. 169
(87) سورة الأعلی.. 170
(88) سورة الغاشیة. 170
(89) سورة الفجر. 171
(90) سورة البلد. 171
(91) سورة الشمس… 172
(92) سورة اللیل. 173
(93) سورة الضحى 174
(94) الشرح 174
(95) سورة التین 175
(97) سورة القدر. 176
(98) سورة البینة. 177
(99) سورة الزلزلة. 178
(100) سورة العادیات.. 179
(101) سورة القارعة. 180
(102) سورة التکاثر. 181
(103) سورة العصر. 182
(104) سورة الهمزة 182
(107)سورة الدین 182
(108) سورة الکوثر. 182
(112) سورة الإخلاص…. 183
2.2.2. مستدرک بازیابی روایات تفسیری کتب ابن‌الماهیار.. 184
(2) سورة البقرة 185
(3) سورة آل عمران. 185
(5) سورة المائده 186
(9)سورة التوبة. 187
(11) سورة هود. 188
(13) سورة الرعد. 189
(17) سورة اسراء. 189
(33) الأحزاب.. 189
(35) سورة فاطر. 190
(58) سورة المجادلة. 190
(66) سورة التحریم. 191
(69) سورة الحاقة. 191
(98) سورة البینة. 192
2.2.3. تعداد روایات براساس کتب منسوب به ابن‌الماهیار.. 193
فصل سوم. 194
3.1. گونه‌شناسی روایات تفسیری ابن‌الماهیار. 195
3.1.1. روایات آیه/سوره شناخت…………. 195
3.1.1.1. فضائل سوره. 195
3.1.1.2. زمینه‌های تاریخی/ داستانی نزول آیه……………. 197
3.1.1.3. شأن نزول آیه. 200
3.1.1.4. سبب نزول………… 233
3.1.2. روایات معنا شناخت… 237
3.1.3. روایات تفسیری/تبیینی…………… 238
3.1.4. روایات تأویلی.. 254
3.1.5. روایات جری و تطبیق.. 276
3.1.6. روایات مرتبط.. 342
3.1.7. شرح کلی محتوای روایات تفسیری ابن‌الماهیار.. 352
3.1.8. بررسی انواع گونه‌شناسی روایات ابن‌الماهیار براساس جدول.. 358
فصل چهارم. 361
4.1. اعتبار سنجی سندی روایات تفسیری ابن‌الماهیار. 362
4.1.1. ملاک در اعتبار سنجی اسناد روایات ابن‌الماهیار……………………… 362
4.1.1.1. بررسی روایان اسناد روایات ابن‌الماهیار.. 365
نتایج. 408
کتابنامه………………………………………………………………………………………………………………………………………409
فصل اول
کلیات و مفاهیم
پیشگفتار
عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ 7 قَال: … الْإِمَامُ یَهْدِی إِلَى الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ یَهْدِی إِلَى الْإِمَام.[1]
دستیابی و فهم مراد کلام الهی پس از پیامبر اکرم 6 به وسیله‌ی امامان معصوم : است که این بزرگواران متصل به زبان وحی و آشنا به محکم، متشابه، ناسخ و منسوخ، تأویل، بطن و بطون آیات قرآن هستند. پس از پیامبر اکرم 6، راویان و اصحاب سؤالات و ابهامات خود را درباره‌ی آیات قرآن از ائمه : می‌پرسیدند و پاسخ آن را دریافت و در کتب و نسخه‌هایی گردآوری و تدوین می‌کردند.
با توجه به مجموع اطلاعات تاریخی، تراجم و کتب رجالی، امروزه اطمینان داریم، روایات معصومین :، از جمله روایات تفسیری، توسط اصحاب و راویان حدیث، در مجموعه کتب تفسیری، موضوعی، گردآوری و نسخه‌برداری می‌شده است، هر چه این روایات و آموزه‌ها به زمان حضور امامان معصوم : و از زبان اصحاب خاص گردآوری شده باشد دارای اهمیت ویژه‌ای است.
متأسفانه، بخش عمده‌ایی از این کتب و نسخه‌های گران‌قدر که میراث ارزشمندی از روایات شیعه است در گذر تاریخ و حوادث به دست ما نرسیده است؛ اما گزارشات کتب رجالی، تراجم و تاریخی، حاکی از وجود این کتب و نسخه‌ها تا چند سده پس از دوران تدوین این کتب و انتقال آن به سایر کتاب‌های قرون بعد دارد. دین پژوهان، از گذشته تاکنون، دستیابی و گردآوری روایات کتب مفقود شده، از آثار متأخر را در قالب یک کتاب مدون، مورد اهتمام قرار داده‌اند.
از جمله‌ی این آثار گرانبار اما مفقود، نگاشته‌ها و کتب ابن‌الماهیار، یکی از راویان و محدثان امامی شیعه است که دارای آثار متعدد در موضوعات متنوع، از جمله فقه، اصول، اوائل، دواجن، قرائت و تفسیر قرآن بوده است. وی در زمان غیبت صغری و هم عصر با کلینی می‌زیسته است. متأسفانه هیچ یک ازآثار او به طور کامل و در یک کتاب مدون به دست ما نرسیده است، اما روایات تفسیری او در متون حدیثی به طور پراکنده گزارش شده است.
پژوهش حاضر با هدف دستیابی به روایات تفسیری و اندیشه‌های ژرف این محدث فرزانه، سامان یافته است. اطمینان از درستی یافته‌ها، بازیابی، گونه‌شناسی و اعتبارسنجی از دیگر اهداف این پژوهه بود که در فصل‌های