از این دو قدرت به طرز شایسته و با اندازه گیری صحیح استفاده نماید .
هدف تحقیق حاضر ، بررسی جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری است . این تحقیق، با توجّه به موضوع و هدف خود از نوع تحقیقات کاربردی به شمار می رود و روش تحقیق آن، توصیفی -تحلیلی ( تحلیل محتوا ) و روش گرد آوری اطلاعاتش ،کتابخانه ای بوده است.
سؤال اول تحقیق عبارت است از : جایگاه عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ از مجموع آراء استاد مطهری اینگونه استنباط می گردد که اخلاق کامل ، اخلاقی است که بر اساس نیرومندی عقل و اراده باشد و همه عواطف و میلهای انسان تحت کنترل عقل باشد . کار اخلاقی کاری است که به حکم عقل صورت گرفته باشد و انسان اخلاقی کسی است که عقل بر وجودش حاکم است . عقل نیرویی است که اگر درست به کار گرفته شود اخلاق خوب را می شناسد و التزام به آنها را به صلاح جامعه و از کمالات نفسانی خود می داند . اخلاق زشت را نیز می شناسد و ارتکاب آنها را به زیان زندگی دنیوی و نفسانی خود و جامعه می داند . نفس اگر بهره ای از خرد داشته باشد ، به تمام واقعیتهای زندگی خردمندانه نظر می کند . هر کار پسندیده ای که خردمندان آن را ستایش می کنند و انسان ها آن را اخلاق می خوانند پایه و اساسش خردورزی است . سؤال دوم تحقیق : جایگاه عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ با بررسی های انجام شده در آراء استاد مطهری اینگونه برداشت می شود که ایشان عواطفِ به دور از خرد را احساسی کاذب و ناپذیرفتنی دانسته اند . به تدریج که قوای عقلانی پرورش می یابند ، فضایل اخلاقی در ما ایجاد شده و به دنبال آن پاسخ های عاطفی ما با آنچه عقل تشخیص داده سازگار می گردند . از این رو به واسطه سازگاری بین عقل و عاطفه و در واقع تبعیت عواطف از عقل است که تمایلات طبیعی در حالت تعادل بوده و به کمک عقل می شتابند وگرنه عواطف به تنهایی هیچ نقش انگیزشی و معرفتی در اخلاق ایجاد نمی کند .
واژگان کلیدی : عقل ، عاطفه ، تربیت اخلاقی .
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول : کلیات تحقیق …………………………………………………………………………. 1
1- 1- مقدمه ………………………………………………………………………………………………… 2
1 -2- بیان مسأله ………………………………………………………………………………………………… 3
1-3-اهمّیّت و ضرورت تحقیق ………………………………………………………………………… 6
1-4- اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………. 7
1-5- سؤالات تحقیق ……………………………………………………………………………………….. 7
1-6- تعریف اصطلاحات …………………………………………………………………………. 8
فصل دوم : کلیات تحقیق ………………………………………………………………………. 11
2-1- مقدمه ………………………………………………………………………… 12
الف) بخش اول : مبانی نظری……………………………………………………….. 12
2 -2- مفهوم عقل …………………………………………………………………………. 12
2-2-1- اهمّیّت عقل ……………………………………………………………………… 14
2-2-2- واژه های مترادف عقل ……………………………………………………. 17
2-2-3- واژگان مقابل عقل ………………………………………………………………… 18
2-2-4- عقل در قرآن ……………………………………………………………. 20
2-2-5- ادراکات عقلی ………………………………………………………………… 22
2-2-6- اقسام عقل …………………………………………………………………………… 23
2-3- مفهوم عاطفه ……………………………………………………………………………. 25
2-3-1- معنای اصطلاحی عاطفه …………………………………………………………. 25
2-3-2- عاطفه در قرآن ………………………………………………………………………… 28
2-3-3- تقسیم بندی عواطف ……………………………………………………………. 30
2-3-4- حالات عاطفی ……………………………………………………………………………………. 31
2-3-5- نقش عواطف در زندگی انسان …………………………………………………… 33
2-3-6- تقابل بین عقل و احساس …………………………………………………………. 34
2-3-7- عاطفه از دیدگاه اسلام …………………………………………………….. 40
2-3-8- دیدگاه متفکّران اسلامی ………………………………………………………………… 42
الف : عقل گرایان……………………………………………………………………….. 42
ب : عاطفه گرایان……………………………………………………………………………. 45
2-3-9- دیدگاه فلاسفه …………………………………………………………………… 46
الف : عقل گرایان ……………………………………………………………………………………. 46
ب : عاطفه گرایان ……………………………………………………………………….. 47
2-4- مفهوم تربیت ……………………………………………………………………………. 48
2-5- مفهوم اخلاق ………………………………………………………………………….. 49
2-5-1- تربیت اخلاقی ……………………………………………………………………… 50
2-5-2- رابطه تربیت و اخلاق ……………………………………………………………….. 54
2-5-3- اهمّیّت تربیت اخلاقی ………………………………………………………………………….. 54
2-5-4- جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی …………………………………………. 55
2-6- شرح مختصر زندگانی استاد شهید مطهری ………………………………………………. 59
ب ) پیشینه تحقیق ………………………………………………………………………….. 62
2-7- پایان نامه ها ………………………………………………………………………………. 63
2-8- مقاله ها ………………………………………………………………………………………. 64
2-9- کتاب ها …………………………………………………………………………………………….. 68
2-10- جمع بندی مبانی نظری و پیشینه تحقیق …………………………………………… 70
فصل سوم : روش شناسی تحقیق ……………………………………………………………….. 71
3 -1- مقدمه ………………………………………………………………………………………72
3-2- نوع تحقیق ………………………………………………………………………………73
3-3- روش تحقیق ………………………………………………………………………….73
3 -4- روش و ابزار گرد آوری اطلاعات ………………………………………………. 75
فصل چهارم : یافته های تحقیق ………………………………………………………………….77
4-1- مقدمه …………………………………………………………………………………. 78
4-2- بررسی سؤال اول تحقیق : جایگاه عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟………… 79
الف) پرورش استعداد عقلانی …………………………………………………….. 79
ب) تعقل در قرآن…………………………………………………………………. 80
ج) عقل در روایات ………………………………………………………… 82
د ) عقل باید غربال کننده باشد ……………………………………… 83
ه) دور اندیشی ………………………………………………………………… 84
و ) آزاد کردن عقل از عادات اجتماعی ………………………………….. 84
ز ) حمایت از عقل در مقابل اکثریت ………………………………………….. 84
ح ) لزوم توأم بودن عقل و علم …………………………………………………… 85
ط ) تأثیر ناپذیری از قضاوت دیگران ……………………………………….. 85
ی ) عقل نظری و عقل عملی …………………………………………………………..86
ک ) عادت به تفکر و تعقل…………………………………………………………….87
ل ) تقوا و روشن بینی ………………………………………………………….. 88
م ) تقوا و حکمت عملی ……………………………………………………….. 91
ن ) راز تأثیر تقوا در روشن بینی ……………………………………………… 92
س ) تربیت از نظر استاد مطهری ……………………………………………… 94
ع ) اخلاق از نظر استاد مطهری ……………………………………………….. 94
ف ) چرا بشر به روش اخلاقی و تربیتی نیاز دارد ؟ ……………………… 97
ص ) فرق اخلاق و تربیت …………………………………………………….. 98
ق) پشتوانه اخلاق …………………………………………………………. 99
ر ) انسان موجود دو کانونی …………………………………………………….. 101
ش ) نقش عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری ………………..102
4-2- بررسی سؤال دوم : جایگاه عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ …………………. 105
الف ) عاطفه از دیدگاه استاد مطهری…………………………….. 105
ب ) تقوا و تلطیف احساسات ………………………………………………. 106
ج)تأثیر دل در قضاوت عقل ………………………………………………… 106
د )روح انسان ، منشأاحساسهای اخلاقی و دروازه ای به سوی معنویت ………… 107
ه ) هر محبتی اخلاق نیست ………………………………………….. 109
و ) اخلاق محدود به غیر دوستی نیست ……………………………… 110
ز ) تفسیر انسان دوستی ………………………………………………….. 110
ح ) نقش عواطف در رفتار اخلاقی …………………………………… 111
ط ) نقش عواطف در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری ……………. 112
4-4- جمع بندی ………………………………………………. 115
فصل پنجم : خلاصه و نتیجه گیری ………………………………………. 116
5-1- مقدمه ……………………………………………………………… 117
5-2- مروری اجمالی بر مسأله ، پرسش ها و روش تحقیق ………………. 117
5-3- نتایج ………………………………………………………… 118
5-3-1- خلاصه نتایج مربوط به سؤال اول ………………………………. 118
5-3-2- خلاصه نتایج مربوط به سؤال دوم ………………….. 119
5-3-3- تحلیل جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی …………………….. 120
5-4- محدودیت ها …………………………………………… 124
5- 5- پیشنهادها ……………………………………. 125
الف) پیشنهادهای پژوهشی ………………………………… 125
ب ) پیشنهادهای کاربردی …………………………………….. 125
فهرست منابع ……………………………………………………. 126
چکیده انگلیسی …………………………………………………137
1- 1- مقدمه
جهان کنونی با پیشرفت های سرسام آور فنی و صنعتی خود انسان امروزی را در برابر مشکلات بغرنجی قرار داده است و موفقیت های پی در پی علمی و فنی این احساس را در انسان امروزی بوجود آورده که بی نیاز از بعد اخلاقی است. ( وارنوک ، ترجمه فنایی ، 1380، ص140)
رشد تحقیقات گسترده تجربی و زیست شناسی ، باعث شد که انسان به عنوان یک حیوان تکامل یافته فرض شود و جنبه های اخلاقی انسان صرفاً در حد فعل و انفعالات جسمانی و تغییرات سلولی در نظر گرفته شود . ( برزینکا ، ترجمه بایبوردی ، 1371، ص 30) و از طرف دیگر تعمیم دادن منطق عصر ماشین و بهره وری خط مونتاژ به انسان باعث شد که همانند ماشین با او رفتار شود . ( گوتک ، ترجمه پاک سرشت ، 1380، ص 163)
اگر تربیت را رو کردن آزادانه به ارزش هایی که زمینه ی تکامل انسان را فراهم می کند بدانیم ، درمی یابیم که با همه پیشرفت هایی که در زمینه علم و تکنولوژی صورت گرفته ، هیچ تغییری در تکامل انسان ها رخ نداده