وبلاگ

خصوصیات متفاوت پیدامیکند. ایشان برای دین دو بعد عقیدتی و مناسکی مطرح  می کند اما عنصر اصلی دین را بعد مناسکی آن می داند. آنچه که در تبیین کارکردی دورکیم از دین اهمیت دارد کارکردهای اجتماعی مناسک دینی است که عبارتند از :انضباط بخشی، وحدت بخشی، خوشبختی بخشی ، حیات بخشی و تقویت قوا . بر این اساس دورکیم کارکردهای دین را در بعد اجتماعی آن خلاصه می کند.

اما علامه طباطبایی بر این باور است که دین در سه بعد عقیدتی ،اخلاقی و عملی  دارای کارکردهای فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی است . از جمله کار کردهای اجتماعی دین از نظر ایشان می توان  به اصلاح جامعه، تنظیم زندگی اجتماعی، شکوفایی فرهنگ و تمدن و…اشاره کرد. به اعتقاد علامه (ره) تنها راهی که اجتماع انسانی را از تشتت و تفرقه نجات می‌دهد، دین است ؛ چرا که دین برای رفع و حل اختلاف جوامع بشری و ایجاد وحدت و همبستگی اجتماعی آمده است.

بنابر این می­توان گفت که علامه و دورکیم با وجود پیش فرض های متفاوت در بحث دین،بر نقش محوری دین در جامعه تأکید دارند و کارکردهای اجتماعی مشابهی را برای دین مطرح کرده­اند. اما تبیین علامه(ره)از کارکردهای دین ناظر به همه ابعاد وجود انسان است که برخلاف دورکیم اولاًبا تقلیل گرایی همراه نیست. ثانیاً کارکردهای دین را در راستای سعادت و کمال انسان می­داند و ثالثاً کارکردهای اجتماعی دین را نه تنها در ساختار جامعه بلکه در محتوای جامعه هم مطرح می­کند.
فهرست مطالب

 

مقدمه. 1

فصل اول: کلیات و مفاهیم.. 3

1- بیان مساله. 4

2- سؤالات اصلی و فرعی پژوهش… 5

الف)  سؤال اصلی.. 5

ب) سؤلات فرعی پژوهش… 5

3- علت انتخاب موضوع و اهمیت و فایده آن. 5

4- پیشینه پژوهش… 6

5- اهداف پژوهش… 8

6- تعریف مفاهیم. 8

1-6- تعریف دین: 8

1-1-6-معنای لغوی دین.. 8

2-1-6-دین در قرآن. 9

3-1-6-دین در روایات… 10

4-1-6-تعاریف اصطلاحی دین و عوامل اصلی بروز اختلاف در آن. 11

1- حوزه های دین پژوهی و مسأله تعریف دین.. 11

 

2- دین و مترادف های آن. 12

1-2- دین وایدئولوژی.. 12

2-2- دین و ایمان. 13

3-2- دین و شریعت… 14

4-2- دین و مذهب… 14

5-2- دین و ماوراءالطبیعه. 15

3- دین و مبادی تعریف… 15

4- رهیافت­های نظری در تعریف دین.. 16

1-4- تعاریف  اصطلاحی دین از نظر دانشمندان اسلامی.. 16

2-4- تعاریف  اصطلاحی دین از نظردانشمندان غربی.. 18

2-6-تعریف جامعه. 21

3-6-تعریف کارکرد و انواع آن. 22

1-3-6- مفهوم کارکرد: 23

2-3-6- کارکردهای مناسب و نامناسب… 24

3-3-6- کارکردهای آشکار و پنهان. 25

4-3-6-کارکرد اجتماعی.. 26

4-6- انسان شناسی.. 26

5-6-  هستی شناسی.. 27

6-6- روش شناسی.. 27

7- پیش فرض ها 28

8- روش پژوهش… 28

9- روش گرد آوری اطلاعات… 29

10- سازماندهی پژوهش… 29

فصل دوم: دیدگاه­های اساسی درباره کارکردهای دین.. 31

مقدمه. 32

دیدگاه­های اساسی در باره کارکردهای دین.. 33

1- کارکردهای دین برحسب نوع نگرش( مثبت یا منفی بودن) 33

1-1- کارکردهای منفی دین.. 34

نقد نظریه مارکس و مارکسیست ها 35

2-1- کارکردهای مثبت دین.. 36

1-2-1- همیشگی بودن کارکردهای مثبت دین.. 36

2-2-1- مقطعی بودن کارکردهای مثبت دین.. 37

نقد نظریه اگوست کنت: 38

2- کارکردهای دین برحسب قلمرو آن. 40

1-2- نظریات حداقلی دین و نقد آنها 40

1-1-2-نظریه سکولاریسم. 40

2-1-2- نظریه روانشناسان. 44

3-1-2- نظریه جامعه شناسان. 46

4-1-2- نظریه روشنفکران مذهبی.. 49

نقد نظریات حداقلی.. 52

2-2- نظریه حداکثری دین و نقد آن. 53

نقد نظریه حداکثری.. 54

3-2- نظریه اعتدالی دین.. 55

فصل سوم: دین و کارکردهای اجتماعی آن از دیدگاه دورکیم.. 59

بخش اول: کلیاتی درباره دورکیم. 60

1- زندگی و آثار دورکیم. 60

2- زمینه فکری و اندیشه­های اصلی دورکیم. 64

3- رویکرد روش شناسی دورکیم در دین پژوهی.. 69

4- هستی شناسی دورکیم. 71

5- انسان شناسی دورکیم. 72

بخش دوم: کارکردهای اجتماعی دین از نظر دورکیم.. 74

1- دین و ابعاد آن. 74

1-1- دورکیم و بعد مناسکی دین.. 77

2- دین و خصوصیات آن در جوامع مختلف از نظر دورکیم. 83

1-2- دین و خصوصیات آن در جوامع ابتدایی.. 87

2-2- دین و خصوصیات آن در جوامع صنعتی امروزی.. 90

3- دورکیم و تبیین کارکردی دین.. 95

4- دین به مثابه نهاد اجتماعی و کارکردهای آن از نظر دورکیم. 99

5- نقد نظریه دین دورکیم. 104

1-5- انتقادات روش شناسانه. 104

2-5- انتقادات مردم نگارانه و تجربی.. 105

3-5- انتقادات نظری.. 106

فصل چهارم: دین و کارکردهای اجتماعی آن از دیدگاه علامه طباطبایی.. 109

بخش اول: کلیاتی درباره علامه طباطبایی.. 110

1- زندگی و آثار علامه طباطبایی.. 110

آثار علامه طباطبائی.. 112

2- اندیشه­های اصلی علامه طباطبایی و نوآوریهای او در ابعاد مختلف… 113

3- رویکرد روش شناسی علامه طباطبایی در دین پژوهی.. 114

4- هستی شناسی علامه طباطبایی.. 115

5- انسان شناسی.. 116

بخش دوم: دین و کارکردهای فردی و اجتماعی آن از دیدگاه علامه طباطبایی.. 118

1- دین و ابعاد آن. 118

2- دین و نظریه فطرت علامه. 122

3- دین و ماهیت اجتماعی آن. 124

4- کارکردهای دین از دیدگاه علامه طباطبایی.. 125

1-4- پیش فرضهای علامه طباطبایی در بحث کارکرد دین.. 126

1-1-4- حقانیت دین و خدا 126

2-1-4- قرآن و سنت… 126

3-1-4- سازگاری عقل و دین.. 126

4-1-4- شریعت سخنگو. 127

5-1-5- دو ساحتی بودن دین.. 127

2-4- کارکردهای فردی و اجتماعی دین از دیدگاه علامه. 128

1-2-4-کارکردهای فردی دین.. 128

1-1-2-4- کارکردهای نگرشی دین.. 128

1- کارکردهای نگرش ایمانی در قرآن. 130

2- کارکردهای معرفت زایی دین.. 131

1-2- خداشناسی.. 132

2-2- پیامبرشناسی.. 132

1-2-2- تبیین خصوصیات پیامبران. 133

2-2-2- معرفی انگیزه بعثت پیامبران. 133

3-2- معاد شناسی.. 135

2-1-2-4- کارکردهای دین در عرصه اخلاق.. 136

1- شناخت فضائل و رذائل اخلاقی.. 138

2- تربیت اخلاقی.. 140

3- پشتیبانی از اصول اخلاقی و ضمانت اجرای آن. 141

3-1-2-4- تامین سعادت دنیوی و اخروی انسان. 143

4-1-2-4- تأمین بهداشت جسمی و روحی انسان. 145

2-2-4- کارکردهای اجتماعی دین.. 146

1-2-2-4- اصلاح جامعه. 146

2-2-2-4-ایجاد وحدت و همبستگی اجتماعی.. 147

3-2-2-4- تنظیم زندگی اجتماعی انسان. 148

4-2-2-4- شکوفایی تمدن و فرهنگ… 149

5-2-2-4- حفظ منافع افراد ورفع اختلافات اجتماعی.. 150

6-2-2-4- کارکردهای اجتماعی دین در عرصه احکام عملی(فقه) 151

1-کلیاتی در باب احکام عملی.. 151

1-1- معنای لغوی و اصطلاحی احکام. 151

2-1-موضوع و گستره احکام. 151

3-1- ابواب فقه از نظر علامه طباطبایی.. 153

1-3-1- عبادات : 153

2- 3-1- معاملات : 153

3-3-1- سیاسات (احکام ): 154

2- کارکردهای اجتماعی احکام دینی بر حسب ابواب فقهی. 154

1-2- فقه عبادی و کارکردهای اجتماعی آن. 154

1-1-2- کارکرد اجتماعی نماز. 155

2-1- 2- کارکرد اجتماعی حج.. 156

3-1-2- نماز، روزه و حج وسیله رفع اختلافات طبقاتی  158

4-1-2- کارکرد اجتماعی خمس و زکات.. 158

2-2- فقه معامله ای و کارکردهای اجتماعی آن. 159

1-2-2- قوام و ثبات اجتماعی.. 159

2-2- 2- تأمین عدالت اجتماعی.. 161

3-2-2- معاملات اقتصادی  باطل و کارکردهای منفی آن  162

1-3-2-2- معاملات ربوی.. 163

2-3-2-2- کم فروشی.. 164

3-2- فقه سیاسی و کارکردهای اجتماعی آن. 165

1-3- 2- حکومت ضامن اجرای احکام فقهی و حکومتی   166

2-3- 2- حکومت حافظ حقوق و منافع اجتماعی انسان  171

فصل پنجم: بررسی تطبیقی دیدگاه­ها 172

بخش اول: وجوه اشتراک دیدگاه علامه طباطبایی و دورکیم. 173

1- اشتراک در واقعیت دین.. 173

2-  اشتراک در کارکردهای مثبت دین.. 176

3- اشتراک دردائمی بودن دین.. 176

4- اشتراک درپیوند دین و جامعه. 177

بخش دوم: وجوه افتراق دیدگاه دورکیم وعلامه طباطبایی.. 179

1- پیش فرض­های متفاوت در تعریف دین.. 179

2- تفاوت در مبانی نظری.. 185

1-2- تفاوت در روش شناسی.. 185

2-2- تفاوت در هستی شناسی.. 185

3-2- تفاوت درانسان شناسی.. 186

3- منشأ دین.. 187

4- نوع رابطه دین و جامعه. 192

5- رابطه دین و اخلاق.. 193

6- علت دوام دین.. 195

7- حرکت ادیان. 197

8- کارکردهای دین برحسب برحسب قلمرو آن. 198

9- کارکردهای اجتماعی دین بر حسب ابعاد دین.. 199

نتیجه گیری.. 206

فهرست منابع.. 210

الف) کتابها 211

ب) پایان نامه­ها و مقالات… 217

 

مقدمه

در عصر جدید با رشد علوم به ویژه علوم تجربی تبیین کارکردی رواج یافته است .  این  تبیین به بررسی پدیده ها بر اساس پیامد و آثار شان در زندگی فردی و اجتماعی انسان می پردازد  و  در عرصه های  مختلف از جمله دین توجه بسیاری از دانشمندان از جمله جامعه شناسان ومردم شناسان و متکلمان را به سوی خود معطوف داشته است . سؤالی که در تبیین کارکردی دین مطرح می شود این است که دین چه نقش و کارکردی در زندگی انسان دارد ؟

از بین جامعه شناسان دورکیم را به عنوان بنیانگذاری کارکردگرایی در عصر جدید می دانند که در تبیین دین بر جنبه اجتماعی آن تاکید دارد . ایشان توجهی به صدق و کذب ادیان و حقانیت دین و گزاره های دینی ندارد  و صرف نظر از حقانیت دین و با روش علمی  به مطالعه دین و آثارو کارکردهای آن می پردازند .

متفکرین و اندیشمندان اسلامی نیز از گذشته های دور به پیامدها وکارکردهای  دین توجه داشته اند .آنها در ضمن مباحث مختلف دینی به این موضوع  نظر داشته  ،  اما به طور مستقل به این موضوع نپرداخته اند . بنابراین نیاز بشر به دین و اینکه دین پاسخگوی چه نیازی از نیازهای انسان است همواره مورد توجه اندیشمندان اسلامی بوده وتوجه به این مساله در بین آنها سابقه ای طولانی دارد . اما آنچه که دین پژوهان اسلامی در مطالعات دینی خود به آن عنایت دارند توجه به حقانیت دین و صدق و کذب آن است ، علامه طباطبایی نیز از این جمله است . ایشان ضمن تبیین و تفسیر دین حقانیت آن را مد نظر داشته و به دفاع عقلانی از آن می پردازند .

دورکیم و علامه طباطبایی با وجود پیش فرض های متفاوتی که از دین دارند در آثار خود به نقش و کارکردهای اجتماعی آن پرداخته اند  وحضور دین در زندگی اجتماعی را یک ضرورت می دانند.هدف از انجام این پژوهش  بیان کارکردهای اجتماعی دین از دیدگاه این دو متفکر و یافتن وجوه اشتراک و افتراق دیدگاههای آنها می باشد که به تفصیل به آن خواهیم پرداخت.

 

 

فصل اول:

کلیات و مفاهیم